ortakmiras_23112017

234
Ortak Miras
ve onlara anne babalarından kalan bütün eşyayı toplayıp
aldıktan sonra üzerine binmelerini söyler. Kardeşler anne
babalarından miras kalan balta, çakmak ve çakmak taşını
yanlarına alırlar. Balta, çakmak ve çakmak taşı, atın verdiği
akıl doğrultusunda kullanılarak kardeşlerin abahılardan
korunmasına yardımcı olur. 13 Çakmak, çakmak taşı
ve balta Türk dünyasında bugün de ocakla ilgili kuttören
objeleridir. Ocakta saçı olarak özellikle at kılı yakılması,
Tanrı’nın elçisi at ile evin ocağı ikilisini bir araya getirmektedir.
Ayrıca bunlarla bağlantılı olarak verilen hayvan zenginliğinin
şükran nişanesi olarak aile ocağına yağ ve yağlı
çörek saçılmaktadır.
Er Soğotoh, kendisi de abaahılardan kurtardığı bahadır
kızla evlenirken kutsal ocağını kurar. Bu motif, aynı destanın
Yakut varyantı Er Soğotoh Elley Bootur’da da ayrıntılı
bir şekilde işlenmektedir (Emelyanov 1990: 69-70).
İhtiyar karı kocanın çocuğu olarak doğup ocak altında
saklanma motifine bir başka örnek Şor, Kartıga Pergen
destanında rastlanmaktadır. Doğumdan hemen sonra, altı
nesildir ailenin ocağında olan altı kulaklı dökme kazanın
altındaki ot yığını büyüklüğündeki küllerin altına girip
tamamen görünmez olan destan kahramanı, altı yıl sonra
bulunduğu yerden çıkar; hemen ayağa kalkar. Altın dağın
zirvesinden gelen altın kürk ve ala kamıştan asası olan ihtiyar
adam, altın bardaktaki yemekten bir yudum alıp güneşe
ve aya doğru dönüp bağırarak çocuğa ad verir: “Altın
Kan babalı olacaksın! Annen senin Altın Köök! Altı yıl
boyunca külde yattın, altı yıl boyunca kül yedin! Babanın
yemeğinden tatmadın, annenin sütünden içmedin. Yukarıda
bulunan Yüce Kuday seni yarattı, yemek yemeyip su
içmeyesin diye. Altı yıl külle beslenip, büyümüş, altmış
arşın boyunda açık renkli atı olan Ölümsüz Kartıga Pergen
olsun adın, dedi (Dırenkova 1940: 13’ten Lvova vd. 1.
2013:173). Kül-çocuk arasındaki bu yakın ilgi, Göktürk
kitabelerinde kültürel kahraman olarak yer alan Kültigin
adında gizlidir. Aynı isim bütün Türk dünyasında yaygındır
ve Anadolu’da da Gültekin şeklinde yaşamaktadır.
Türk mitik tasavvurunda ocak, Tanrı’nın yeryüzündeki
simgelerinden biri kabul edilmektedir. Yeryüzü, gökyüzü
ve insanı birleştiren ocak ateşi, Tanrı kutu taşıyan bir
merkez direk vazifesi görmektedir. Ocağın taşlarının sağlamlığı,
“kozmik” ve aile ile birlikte kullanıldığı diğer “sosyal
yapıların, yıkılmazlığının simgesi” olarak kabul edilmektedir.
Bu yıkılmazlık simgesi, Altay arkaik şiirlerinde
“bütünlük ve düzen dengesinin göstergesi” olarak dört
direk/ayakla da sembolize edilmiştir (Toporov 1982.629-
631’den Lvova vd. 2013 I.163-164). “Dört göbekli ateş
ana”, “Dört köşeli taş sacayağı” (Dırenkova 192’den Lvova
• 13 Yere atılan çakmak ateşe, çakmak taşı büyük bir dağa, balta sahili
kaygan ve kayalıklı uçsuz bucaksız denize dönüşür.
vd. 2013:163). Ocağın merkezî temel direk oluşu ve gökle
bağlantısı, “yerle bir göbekli, mavi gökle bir dilli” (Dırenkova
192’den Lvova vd. 2013:163) sıfatıyla ifade edilmiştir.
Dolgan, Saha, Kırgız ve Şor destanlarındaki ocak ve ateş
ile ilgili mitik ayrıntılar, bugün Türk dünyasında pek çok
kuttören ve inancın kaynağı niteliğindedir. Destanlarda
da görüldüğü üzere mikro evren olarak nitelendirilen
evin merkezinde yer alan ocak, geleneksel inanç sistemiyle
uyumlu bir şekilde, üç âlemi birleştiren hayat ağacı ve at
direği/serge gibi Tanrı mekânına ulaşan merkezî temel direği
sembolize etmektedir. Kuttörenlerde ocak-baca-tünüğün
bu fonksiyonu daha net bir şekilde görülebilmektedir.
Onun hayat ağacı gibi Tanrı’ya ulaşma yolu fonksiyonu,
düğünde dokuz kayın ağacı fidanının daire şeklinde, kökleriyle
toprağa dikilip tepelerinden baca şeklinde bağlanan
“oda/otağda ilk ocaklarını yakan yeni evlilerde (Lvova vd.
1. 2013: 73-74), dokuz katlı çentik atılıp tepe yaprakları
bırakılarak ocağın içine yerleştirilen, tepesi evin tünük/
bacasından dışarı çıkarılan formuyla veya yukarıda verildiği
üzere üç ocağa konan söğüt dallarıyla açık bir şekilde
temsil edilmektedir.
Destanlarda da görüldüğü üzere ocak, duaların Tanrı’ya
ulaştığı, Tanrı tarafından kabul edildiği, Tanrı’nın elçisinin
gönderildiği, Tanrı tarafından nur/ışık indiği bir yerdir.
Geleneksel evlerde ocakta kurulu kazana bacadan güneş
ve ay ışığı yansıması da bu yüzden kut göstergesi olarak
algılanmaktadır.
Göktürk döneminde bacalara tünlük denmesi ve bunların
“göğe açılan pencere” şeklinde tanımlanıyor olması
(Ögel 1984: 296), Kaşgarlı Mahmud’un DLT’te belirttiği
“tünlük tuğları” (Ögel 1984: 297-298), Dede Korkut Kitabı’nda
hâkimiyet ve kut sembolü olarak sıkça “dünlüğü
altın ban ev” kullanılması (Ergin 1994); Yalgın’ın Güney
Doğu Anadolu Türkmenlerinin toprak damlı evlerinin
bacalarında gördüğü sığır kuyruğu ile yapılmış tuğları
(Ögel 1984: 299) 14 , bizim 1990’lı yıllarda, Muğla-Milas-Çomakdağ
köylerinde eski evlerin bacalarında tespit
ettiğimiz taştan yontma kartal heykelleri, mitolojik hafızada
kutsal ağaç gibi aile ocağı-bacanın Tanrı’ya ulaşma
yolu olduğunu göstermektedir. Hayat ağacında yaşadığı ve
Tanrı’nın elçisi olduğu kabul edilen kartal, bir Altay-Sayan
şiirinde baca/tünüğün koruyucusu (“Tündükü koruyan
şah kartalları”); düğün alkışında “tünüğünde kuşlar uyusun”
(Lvova vd. 1. 2013: 70) şeklinde geçmektedir. Oğuz
Kağan Destanı’nda olduğu gibi, göğün çadırın çatısı gibi
algılandığı geleneksel dünya görüşte, tünük/baca, makro
kozmosta demir kazıkla birlikte göğün bacası olarak algılanmaktadır
(Lvova vd. 1. 2013: 70). Ayrıca bütün bu
• 14 Gelenek bozulduğu için sığır; aslında at kuyruğu olmalı.