ortakmiras_23112017

Kağan Destanı ve Dede Korkut Kitabı’ndaki hanların
toylarında da asıl maksat budur. Dede Korkut Kitabı’nda
örneklerini gördüğümüz han toyları dışındaki toylar da
bu tanrısal eylemin model alındığı toylardır. Toylardaki
“açları doyurmak”, “yalıncakları giydirmek”, “tepe gibi et
yığmak, göl gibi kımız sağmak”, Tanrı’dan kut alan hanın
uygulamaları olarak diğer toylarda model alınarak tekrar
edilir. O halde konuk ağırlamak da, tanıdık olsun olmasın
insanları hoşnut etmek, doyurmak, ikramda bulunmak ve
hediye vermek gibi uygulamalar açısından bir tanrısal eylem
olarak görülmelidir.
Bir başka paralellik ise toplumun model insan algısı üzerinden
inşa edilmiştir. Konargöçer, atlı ve akıncı Türk
kültürünün model insanı olan alplar, konuklarıyla, konuk
ağırlamalarıyla toplum içinde farklılaşırlar ve model teşkil
ederler. Dede Korkut Kitabı’nda başta Bayındır Han
ve Salur Kazan olmak üzere hanlar ve beyler, konuk ağırlama
hususunda son derece hassastırlar. Beylerin, tanrısal
bir eylem olan cömertliği yeryüzünde temsil eden ve uygulayan
kişiler olması kuralı gereği cömertliğin bir başka
yansıması sayılan konukseverliği de muhakkak göstermesi
gerekmektedir.
Misafire hürmet göstermeyen, konuk ağırlamaktan kaçınan
kişiler toplum nezdinde kınanır. “Kapısı sürülü, sofrası
dürülü” tabiriyle nitelenen bu tür kişiler mert sözünün
karşıtı olarak “namert” kelimesiyle tanımlanırlar. Namerde
misafir olmak da tavsiye edilen bir davranış değildir.
Mahtumkulu “Malı çoktur diyerek namerde misafir olma,
cömert her ne kadar fakir olsa da var eyler” diyerek konuk
olunacak yeri ve kişiyi seçmenin de mertlik unsurlarından
biri olduğunu vurgular:
“Malı köp diyp, mıhman bolma namarda,
Comart herçent gallaç bolsa, bar eyler.”
Kısacası Türk milletinin inkıraz devrinin başladığı yıllara
kadar model insanı olan “alp”, “yiğit” veya “mert” insanın
temel vasıflarından birisi konukseverliğidir. Bu konukseverliğin
nesilden nesle geçmesini sağlayan yöntem de
görgüdür. Yani Dede Korkut Kitabı’ndaki ifadesiyle söylemek
gerekirse “Kız anadan görmeyince öğüt almaz. Oğul
atadan görmeyince sofra yaymaz.”
Onuncu yüzyılda Türkistan’ı başta başa dolaşan ünlü seyyah
İbn Fadlan’ın seyahatnamesinde en çok vurgu yapılan
hususlar arasında Türklerin misafirperverliği önde gelir.
Konuyla ilgili şahit olduğu birçok olayı anlatan Fadlan,
“Bir Türk’ün yurdundan, tanımadığı bir kimse geçip ona
“Ben senin misafirinim. Develerinden, hayvanlarından ve
parandan (dirhemlerinden) şu miktara ihtiyacım var.” derse,
Türk istediklerini ona verir.” diyerek Türklerin konuk
karşısındaki tutumlarına çarpıcı bir örnek verir. Anadolu’yu
dolaşan İbni Battuta, Seyahatname’sinde “Yabancı
konukları ağırlayan, eşkıyaya karşı savaşan, dünyada başka
bir eşi bulunmayan, temiz kalpli, iyi ahlaklı, yiğit gençler”-
den övgüyle söz etmektedir. Günlük kazançlarını başkanlarına
veren, yiyecek giyecek satın alındıktan sonra kalanla
hayır işleri yapan, konuk ağırlayan bu gençlerin amaçları,
yardımlaşma, dayanışma, güvenlik ve barış sağlamak olarak
tanımlanır. Hiç şüphesiz bütün kaynaklarda konukseverlik
övülen bir tutum olarak ele alındığı gibi konuğun
gelmeyişi veya layık olduğu biçimde ağırlanmaması da
eleştirilen bir davranış olarak ele alınmıştır. Dede Korkut
Kitabı’nda toparlayıcı ve genelleyici bir ifadeyle anlatılan
konukseverlik, Türkmen klasik şairi Mahtumkulu’nun şiirlerinde
de oldukça ayrıntılı olarak işlenmiştir.
Her ne kadar “Dede Korkut dilinden ozan” söylese de kadınların
dört gruba ayrıldığı soylamada da konukseverlik
konusu ele alınmaktadır. Yerleşik hayatın kadını toplumsal
anlamda öne çıkarmaya başladığı çağların izlerin taşıyan
bu sözlerde “evin dayağı” şeklinde olumlu kadın tiplemesinden
bahsedilirken “Yazıdan yabandan eve bir konuk
gelse, er adam evde olmasa, o onu yedirir içirir ağırlar azizler
gönderir. O Ayşe Fatıma soyudur hanım. Onun bebekleri
yetsin. Ocağına buncılayın avrat gelsin” denir. Aynı
soylamada olumsuz kadın tiplemelerinden “nice söylersen
bayağı” şeklinde ele alınan kadın da “Öte yazıdan yabandan
bir odlu konuk gelse, er adam evde olsa, ona dese ki:
Kalk, ekmek getir yiyelim, bu da yesin dese, pişmiş ekmeğin
bakası olmaz yemek gerektir; avrat der: Neyleyeyim,
bu yıkılacak evde un yok elek yok, deve değirmeninden
gelmedi der; … O Nuh Peygamber’in eşeği aslıdır. Ondan
dahi sizi hanım Allah saklasın, ocağınıza buncılayın avrat
gelmesin” sözleriyle eylem eksenli bir tasvirle tanımlanır.
Görüldüğü üzere her ne kadar “söz dinlemez” kadın tiplemesini
tasvir etse de burada da ölçü konukseverlik üzerine
kurulmuştur. Konukseverlik ve buna bağlı ikram ve
izzet gibi erdemler, erkeğin olduğu gibi kadının da değer
ölçüleri arasında ilk sırada yer almaktadır. Ancak burada
“neden kadın?” sorusu da gayri ihtiyari akla gelmektedir.
Dolayısıyla herhangi bir hükme varmadan birkaç bilgi vermeyi
gerekli görüyoruz.
İbn Battuta, XIV. yüzyılda Anadolu Beylikleri Dönemi’nde
Kayseri’de Emir Alâüddin Eretna ve Osmanlı Beyi Orhan
Bey’in eşleri ile görüştüğünü anlatırken, bu kadınların
beyleri evlerinde olmadığı halde İbn Battuta ve arkadaşları
için sofra hazırlattıklarını ve onlarla birlikte yemek yiyerek
sohbet ettiklerini belirtir. Hatta misafirleri ayrılırken
de, Seyyah’a hediyeler vererek ikramda bulunmuşlardır.
Bu durumu Türk kültür ve tarihinde kadının konumu ve
409
Misafir ve Misafirperverlik