ortakmiras_23112017

dolu fıkraları büyük küçük herkesi sarıp sarmalar. “Hoca
bir gün…” diye başlayan fıkralar herkesin dikkatini çeker.
Onun fıkralarındaki bazı ifadeler, neredeyse birer atasözü
veya deyim haline gelmiştir. “Ye kürküm ye, bindiğin dalı
kesmek, parayı veren düdüğü çalar” yediden yetmişe herkesin
hem güldüğü hem de ibret aldığı kıssalardır.
Fıkralar hem bir yandan yaşamın garip ve tezat durumlarının
anlatısal olarak normalize edilmesini ve anlamlandırılması
işlevini görürken, öte yandan adeta bir yargı ve cezalandırma
mekanizması olarak işlev görürler. Fıkralar bu
yönleriyle insani ilişkileri düzenler ve toplumsal yaşamın
düzenine, bütünlüğüne katkı sağlarlar. Bunlarla birlikte
fıkralar gülme ve eğlendirme işlevleriyle gündelik yaşamın
ağırlığı, kontrol edilemezliği, zorluğu ve karmaşası karşısında
insanlara bunlarla baş etme ve etkilerini bertaraf
etme imkânı sağlarlar. İnsani iletişim ve etkileşimin sağlanmasında
pek çok birleştirici mekanizma vardır; ancak
hiçbiri gülmenin yarattığı olumlu ve motive edici etkiyi
sağlayamaz. Bu yönüyle fıkralar bir toplumun ruh, akıl ve
davranış sağlığını garanti altına alan ve süspansif etki yaratan
terapatik baş etme mekanizmalarıdır.
Türk sözlü geleneği anlatmalık türlerde olduğu gibi söylemelik
türler açısından da oldukça zengindir. Şüphesiz söylemelik
türler dendiğinde ilk akla gelen, Türk insanına ve
diline aidiyetini ortaya koyan adıyla, türküdür. Türk dünyasını
farklı bölgelerinde “mahnı, halk yırı, yır, halk kaşığı,
halk cırı, halk aydımı” gibi adlarla isimlendirilen türkü,
duyguların ifade edilme ihtiyacının bir neticesi olarak ortaya
çıkmıştır. Türkülerin en önemli hususiyetleri özel bir
ifade tarzına sahip olmaları ve ezgileridir. Türküler, bir fert
tarafından yaratılan ve zamanla anonimleşerek yaratıcısı
unutulan, şahsa ya da topluma ait her türlü konu ve duyguyu
aksettiren ürünlerdir. Bu yönleriyle türkülerin icra
bağlamları gündelik ve özel yaşamın her boyutu olabilir.
Türküler koşma ve mani türünden ortaya çıkmış manzum
ürünlerdir. Halk arasında ezgi ile söylenen her türlü nazma
türkü adı verilmektedir. Her türlü konuyu içerebilen
türküler, aynı zamanda diğer sözlü türler içinde de karşımıza
çıkar. Özellikle duyguların ifade edildiği kısımlarda
türküler, anlatılmak istenen olayın duygusal boyutlarının
dinleyiciye aktarılmasında rol oynar. Türk sözlü geleneği
içinde türkülerin yaratılmasına ve icra edilmesine “türkü
yakmak, çığırmak, söylemek” denilir. Türküler ezgilerine,
konularına ve yapılarına göre ayrılır. Ezgilerine göre türküler
usullü ve usulsüz olarak ikiye ayrılır. Usullü türküler
genellikle oyun havaları olup bölgesel olarak “zeybek,
horon, karşılama” gibi isimler alırlar. Usulsüz türküler ise
uzun havalardır ve “maya, bozlak, koşma garip, hoyrat, kerem”
gibi çeşitleri vardır. Konuları bakımından türküler;
aşk ve sevda türküleri, gurbet türküleri, mizahi türküler,
serhat türküleri, kahramanlık türküleri, eşkıya türküleri,
tören türküleri, esnaf türküleri, çocuk ve oyun türküleri,
askerlik türküleri ve çoban türküleri olarak sınıflandırılır.
Türk sözlü kültür ve geleneği bünyesinde daha pek çok
geleneği ve sözlü verimi barındırır. Bütün olarak değerlendirildiğinde
Türk insanının evreni, dünyayı, kendisini
ve çevresini görme, tanımlama, sınıflandırma, anlamlandırma
ve yaratıcı dışavurumlarla insanileştirme çabasının
bir neticesi ve göstergesi olarak sözlü kültürü, en yalın
ifadesiyle Orta Asya’dan Balkanlar’a, tarihin erken devirlerinden
günümüze Türk insanının tarih yapıcı bir millet
olarak dünya kültür ve tarihine yön vermiş ve vermeye devam
ediyor oluşunun temel dayanağı ve teminatıdır. Günümüzde
eğer, tüm yerel farklılığımızın ve çeşitliliğimizin
üstünde ve ötesinde ortak bir dünya görüşünü, duyuşunu
ve yaşam tarzını ifade eden Türk dünyası kavramından söz
edebiliyorsak, şüphesiz bu ortaklık ve birliğin katalizör
mekanizması geçmişte de günümüzde de sözlü kültürümüz
ve geleneğimiz olmuştur. Bu kültürel ortak miras,
tıpkı geçmişte olduğu gibi günümüzde de Türk insanının
dünya üzerindeki serüveninin fenomenolojisini ortaya koyar.
Türk insanının bütüncül olarak deneyimlenen dünyasını
en estetik ve veciz şekilde nesilden nesile aktarılmasını
sağlayan Türk sözlü kültürü, bu bağlamda hem Türk
toplumunun kolektif belleğini ve hem de kimliğini ve en
önemlisi kim olduğu ve olması gerektiğini gösteren biricik
mirası ve sermayesidir.
Kaynaklar
• Aça, Mehmet (2007), “Halk Şiirinde Tür ve Şekil”, Türk Halk Edebiyatı El
Kitabı, Ed.: M. Öcal Oğuz, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Akalın, L. Sami ve Şimşek, Esma (2003), “Maniler”, Türk Dünyası Edebiyat
Tarihi III, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Alptekin, Ali Berat (2002), Halk Hikayelerinin Motif Yapısı, Ankara: Akçağ
Yayınları.
• Boratav, Pertev Naili (2002), Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği, İstanbul:
Tarih Vakfı Yayınları.
• Çobanoğlu, Özkul (2001), “Türk Destanları”, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi I,
Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Çobanoğlu, Özkul (2004), Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü, Ankara:
Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Çobanoğlu, Özkul (2012), Türk Halk Edebiyatına Giriş, Eskişehir: Anadolu
Ünivesitesi Yayınları.
• Çobanoğlu, Özkul (2013), “Mit, Mitoloji ve Edebiyat”, Türk Edebiyatının
Mitolojik Kaynakları, Eskişehir: Anadolu Ünivesitesi Yayınları.
• Elçin, Şükrü (2005), Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eker, Gülin Öğüt (2003), “Fıkralar”, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi III, Ankara:
Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Ong, Walter (2007), Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi, Çev.:
Sema Postacıoğlu Banon, İstanbul: Metis Yayınları.
• Özdemir, Nebi (2010), “Mizah, Eleştirel Düşünce ve Bilgelik: Nasreddin
Hoca”, Milli Folklor, 87: 27-40.
• Sakaoğlu, Saim (2002), “Masallar”, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi II, Ankara:
Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Yıldırım, Dursun (1998), Türk Bitiği: Araştırma-İnceleme Yazıları, Ankara:
Akçağ Yayınları.
• Yıldırım, Dursun (1999), Türk Edebiyatında Bektaşi Fıkraları, Ankara: Akçağ
Yayınları.
• Yıldız, Naciye (2003), “Ninniler”, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi III, Ankara:
Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
403
Söz Sanatları