ortakmiras_23112017

Hamur açma ( Kazakistan)
Eski Türk Yazıtlarında Beslenme
Kültürü ve İktidar
Yemek ve iktidar ilişkisi, insanlık kültür tarihinin her dönem
ve ortamında varlığını gösteren bir güç sergileme
yöntemidir. Türk kültür tarihinde yemek; devlet yönetimindeki
resmî törenlerden özel mülkiyetteki gayri resmî
uygulamalara, doğum/evlenme/askerlik/ölüm gibi geçiş
dönemlerinden dinî/resmî/ferdî/tabiat kökenli bayramlara
kadar pek çok farklı alan ve mekânda imge olarak kullanılmıştır.
Bu anlamda beslenme; sosyalleşme, birleştirme,
paylaşma, dostlukları pekiştirme, aitlik, kabul görme,
onaylanma, eğlenme, beslenme, yardımlaşma, dinî misyon
yüklenme, güç ve statü göstergesi, varlığını ispat etme, kişi
ve/veya toplum tarafından tescillenme, ekonomik gücü
gösterme, iş anlaşması sağlama, tanışma, hatırlanma, reklâm,
pazarlama gibi pek çok açık ve gizli işlev yüklenir.
“Her yemek, kendi imgesinde grup üyelerini birleştiren
yapılandırılmış sosyal bir etkinliktir” (Douglas 1972: 67).
Etkinlikte buluşan ve toplumdaki diğer insanlardan ayrılan
grup üyeleri, yemek temelinde sosyal grup olma özelliği
yüklenerek sosyal yapıda kimlik kazanırlar.
Yazılı Türk kaynaklarında yer alan besin maddeleri ve
mutfakla ilgili ifadeler, beslenme kültürünün geçmişten
bugüne varlığını sürdüren biyolojik, ekonomik ve kültürel
bir bütün olduğunun kanıtlarıdır. Yemek ve güç ilişkisinde
bireylerin besin temin sürecindeki rolü belirleyici olabildiği
gibi, yöneten ve yönetilen ilişkilerinin de yemeğe yansıdığını
görmek mümkündür. Birçok kültürde ziyafetler,
ziyafeti düzenleyenin toplumsal statüsünü gösterir. Türklerdeki
toy geleneği ve hükümdar yemekleri bu kapsamda
değerlendirilmelidir. Katılımcılara sunulan yiyeceklerin
niteliği, ziyafete davet edilen katılımcıların sayısı toplumsal
güç göstergesi olduğu gibi, ziyafetin verilme sıklığı da
bir statü tescillemesidir. Ziyafete davet edilmenin simgesel
bir anlamı olduğu gibi, davetin reddedilmesi de mesaj
taşıyan önemli bir sözsüz iletişim biçimidir. Davete katılma
konusu, simgesel anlamlar açısından Kutadgu Bilig’de
“Ziyafete davet edenler dört zümre olduğu gibi buna icabet
eden insanlar da dört zümredir. Bunlardan biri davet
edildiği her ziyafete gider, ne ikram edilirse yer içer. Lakin
kendisi evine başkalarını çağırmaz. Evine kapanıp yemeği
kendi başına yer. Biri çağrıldığı ziyafete gider yemeği yer
kendi de onu yemeğe davet eder. Biri de kendi ziyafete
gitmediği gibi başkalarını da davet etmez. Bu insan ölüdür.
Sen onu diriden sayma. Ona katılma, onunla birlikte
olma. Bir kısmı da davete gitmez fakat kendisi hayvanlar
keserek başkalarını ziyafete çağırır. Bunlardan en hayırlısı
bu sonuncusudur. Âlim insanların beğendikleri hareket
budur.” öğüdüyle değerlendirilmektedir (Yusuf Has Hacip
2006: 219).
Orhon Kitabeleri’nde geçen “Ey Türk Halkı, tok gözlü
ve aksisin: Açlığı tokluğu düşünmezsin, bir de doyarsan
açlığı hiç düşünmezsin. Böyle olduğun için seni doyurmuş
olan hakanlarının sözlerini almadan her yere gittin
ve oralarda hep mahvoldun. Oralarda sağ kalmış olanlarınız
her yönde bitkin ve mecalsiz yürüyor idiniz… Tahta
oturup yoksul ve fakir halkı hep derleyip topladım. Fakir
halkı zengin yaptım, az halkı çok yaptım.” [Kül Tigin Güney
Yüzü 9-10] (Tekin 2008: 13); “İtaatsizliğin yüzünden
seni besleyip doyurmuş olan akıllı hakanın ile bağımsız ve
müreffeh devletine kendin hata ettin.” [Kül Tigin Doğu
Yüzü 23] (Tekin 2008: 31); “Türk halkı aç idi. O at sürüsünü
alıp onları doyurdum.” [Bilge Kağan Doğu Yüzü 38]
(Tekin 2008: 65); Kutadgu Bilig’de yer alan “aş içgü turur
bu tiriglik otı (Bu hayatın devası yiyecek ve içecektir).”
(KB-2318) ifadeleri, hayat ve yemek etkileşiminde yöneten/yönetilenin
varlığını ve yemeğin sadakat konusunda
temel kriter olarak değerlendirildiğini gözler önüne sermektedir.
47
Mutfak ve Konserve