ortakmiras_23112017

artık kağan / Elimizden düşmesin, ne yayımız ne kalkan/
Damgamız olsun bize, yol gösteren bir buyan” 8 .
Damga, bir şeyin üzerine bir nişan, bir işaret basmaya yarayan
araç. Bu araçla basılan nişan, işaret. Eski Türkçede
“tamga” günümüz Türkiye Türkçesinde “damga” olarak
ifade edilen bu kavram Azerbaycan lehçesinde “damğa”,
Tatar lehçesinde “tamga”, Başkurt, Özbek, Kırgız ve Uygur
lehçesinde “tamğa”, Türkmen lehçesinde “tağma”, Kazak
lehçesinde “tanba” olarak ifade edilmektedir. Bu kavram
aynı anlamda Rusçaya da “tamga” olarak geçmiştir.
Damga kavramı Türk-Moğol halkları tarafından kullanılmakta
olup, damgaların nasıl oluştuğu konusunda kesin
bir hüküm yoktur. Ancak genel olarak, kayalardaki işaretlerin,
resimlerin zamanla damgalara dönüştüğü genel
kabul görmektedir.
Rusçadaki yabancı kelimelerin etimolojisinin yapıldığı
sözlükte “damga” kelimesinin Türkçe olduğu belirtilerek,
birinci manası, Moğol boy toplumunda, boya ait olan
(mesela, hayvan) veya boy mensupları tarafından yapılan
(mesela seramik, halı gibi) eşyalar üzerine vurulan özel
mülkiyet işaretidir ki, sonradan aile ve şahıslara ait işaret
haline gelmiştir. İkinci manası ise, 13.-15. yüz yıllarda
Rusya’da, gümrüğe giren eşya üzerine vurulan özel damga
karşılığı alınan gümrük vergisidir denmiştir 9 .
Bir başka eserde ise eski Türkler, “damga/tamga”yı, özel
mülkiyet işaretinden başka, ayrıca bir şeyin üzerine basılan
işaret, iz koymaya yarayan alet; mühür ve böyle bir
aletle konulmuş belirti, işaret, yazı; nişan anlamlarında
kullanmıştır diye belirtilmektedir 10 .
Kül Tigin kitabesinde, Turfan’da bulunan Uygurca metinlerde,
Dîvânü Lugâti’t- Türk’te, Kutadgu Bilig’de damga/
tamga’nın günümüzdeki anlamıyla mühür damga şeklinde
kullanıldığına dair açık ifadeler de mevcuttur. Söz konusu
eserlerde kaydedildiğine göre “damga-tamga”dan tamγačï
(tamğaçı, damgacı), tamγala (tamğala, damgala), tamγa ur
(tamğa ur, damga vur) gibi terimler 11 * de türemiştir
Tuva Türkçesinde de “damga” ve “şekil” farklı kelimeler-
• 8 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, Cilt I, Ankara 1988, s. 118.
• 9 Slovar İnostrannıh Slov, Russkiy Yazık, Moskva 1988, s. 497.
• 10 Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1967, s. 530.
• 11 * Turfan’da bulunan Uygurca metinlerde tamya (Tamγa-tamğa); mühür, damga, baskı,
iz (beg tamγasï elgiŋdä (Beyin, idarecinin damgası (mührü) kendi elinde.) ve büyüleyici işaret
(ötrü etüz küzätgü tamγa tutmïš kergäk tamγasï (Bundan sonra bedeni koruyan işaret yapmak
gerekir.) manasında kullanılmıştır. Kutadgu Bilig’de ise şu örneklere rastlanır: väzirliq aŋar berdi
tamγa ajaγ (Tamga vererek vezirlik görevine getirdi), Tamγa ur (damgala, damgalamak, mühür
lemek), keräk… özi bekläsä qoδsa tamγa urup (Onun kendisinin muhafaza etmesi ve mühürlemesi
/damgalaması gerekir), Tamγačï (tamğacı, tamgayı muhafaza eden kimse), köni bolsa gïlgï bolur
tamγačï (Eğer o hakkaniyetli olursa, tamganın da muhafızı olacaktır.) Ayrıca damga; nišan (nişan),
tamγa (tamga) şeklinde de geçmektedir. Kâşgarlı Mahmud’dan da şu örnekleri vere biliriz: Tamγala
(tamğala, mühür basmak), ol bitig tamγaladï (O, mektubu/yazıyı mühürledi/tamgaladı.) Kültegin
Kitabesi’nde ise şu ifade buna örnektir: türgäš qaγanda magarač tamγačï oγuz bilgä tamγačï ketli
(Türgiş kağanından Makraç ve Oğuz Bilge tamgalarını muhafaza eden kimse geldi.)
le ifade edilir. Örneğin “tanma”, “mühür, damga, kaşe”;
“demdek” ise “nişan, işaret, sembol, simge, not, numara” 12
anlamında kullanılır.
Damganın yukarıdaki anlamının aksine İm, Nakış ve Yanış
kavramları ise şu şekilde tanımlanmıştır:
İm: İşaret, alamet anlamında olup, diğer Türk lehçelerinde
kullanılmamaktadır. Türkiye ise bu kavram genel
olarak hayvanların kulağının kesilmesiyle işaretlenmesi
anlamında kullanılır.
Nakış: Arapça “nakş”, süs. Bir çeşit kilim örneği. Genellikle
kumaş üzerine renkli iplikler veya sırma ve sim kullanarak
elle, makineyle yapılan işleme, el işi, ince iş. Gergef
üzerine gerdirilen herhangi bir kumaş üzerinde iğne ya da
tığ ile yapılan süslemeler (Konunun anlaşılması ise bakınız
fotoğraf 1). Bu kavram Azerbaycan lehçesinde “nahış”,
Başkurt lehçesinde “nakış”, Kazak lehçesinde “nakış”, Kırgız
lehçesinde “oyu”, Özbek, Uygur ve Tatar lehçesinde
“nakış”, Türkmen lehçesinde “nağış”, Rusçada ise “ornament”
olarak kullanılmaktadır.
Yanış: Nakış, süs anlamda olup sadece Türkiye Türkçesinde
kullanılmaktadır.
Yukarıda da ifade edildiği gibi damga/tamga kavramı
Türklerde, sembolden çok farklı olarak, ilk önce boyların
işareti/soyut kimliği, devletin sınırlarını belirten sınır
belgesi, mühür; daha sonra da her ailenin özel mülkiyet
işareti, mührü ya da şahısların mührü, imzası olarak kullanılmıştır.
Zamanla Türk boylarının ve ailelerinin büyümesi
ve farklı sosyal coğrafyalara dağılmasıyla damgaların
bir kısmı unutulmuş veya yeni damgalar meydana getirilmiştir.
Günümüzde ise tarihî damgaların önemli bir kısmı
yukarıda örneklerini verdiğimiz çeşitli eserlerde ve araç/
gereçlerde varlıklarını devam ettirerek günümüze kadar
gelebilmiştir.
Her aileye ait damga geleneği genel olarak 1990’lara kadar
Türkiye’de de kullanılmıştır. Bu geleneğin Türklerin
yoğun olarak yaşadığı Kosova’nın Gora bölgesinde, günümüzde
de devam ettiğini yaptığımız bir araştırmada tespit
etmiştik.
Türklerin bugün ya da tarihte kullandığı damgaların
önemli bir kısmı, bugünkü anlamda harflere bağlı yazının
olmadığı zamanlara dayanmakta olup, o günden bugüne
kadar çeşitli Türk grupları tarafından kullanılmış ve kullanılmaktadır.
Bu damgaların bazıları Türklerin ilk alfabesinin
bazı harflerini meydana getirmiştir; ancak alfabeye
dönüşen işaret ve damgalarda önemli ölçüde anlam daralması
meydana gelmiş olması da tabii bir durumdur; çünkü
• 12 D. A, Monguş, Tuvaca-Türkçe Sözlük, Kızıl 2005, s. 200, 63.
213
Damga, Motif, İz, İşaret