ortakmiras_23112017

doğa ile aktif ilişkisini yansıtan hayvan üslûbunun örnekleridir.
Ayrıca, Saymalıtaş, Lena gibi Türk yerleşimlerinde
tespit edilen petroglif ve heykeller de Türk inanç, duyuş,
düşünce ve sanat anlayışının yansımalarıdır.
Göktürklerin ardından, Uygur heykellerinde de Türk hayvan
üslûbu devam etmektedir. 745’te, Ötüken Yaylası’nda
Karabalgasun şehrini merkez alarak devletleşen Uygurlar,
Göktürklerdeki balbal geleneğine dayanan gerçekçi ve yeni
bir heykel sanatı yaratmıştır. Dans, müzik, tiyatro, el sanatları,
edebiyat alanlarında oldukça ilerlemiş ürünler veren
Uygurlar, eski Türk dünya görüşü, Budizm ve Maniheizm
etkileriyle harmanlanmış bir sanat anlayışına sahipti. Yerleşik
hayata geçmiş olan Uygurlar, şehirleşme ve tapınak
mimarisinde oldukça ustaydı. Sivil ve askerî mimarinin iç
içe olduğu Uygur şehirlerinde, örneğin Hoço yakınındaki
Kumul civarındaki, Murtuk Vadisi’ndeki tapınaklarda
kubbeli plan tekniği uygulamış ve daha sonra Selçuklu ve
Osmanlı mimarisinde sıklıkla görülecek olan kare yapılı
bir plan üzerine kubbenin oturmasını sağlayacak ve “Türk
Üçgeni” olarak anılacak üçgen geçişlerden yararlanılmıştır.
Stupa tarzında mimari örnekler verilmiştir. Yanı sıra
Uygurlar, dikdörtgen veya kare biçimli oyulmuş mağara
tapınakları yapmışlardır. Ordu- balık sisteminin görüldüğü
şehirlerde, dörtgen planda, sur ve gözetleme kuleleriyle
çevrili, tüm yolların idarecilerin mekânına çıktığı yaşam
alanları kurulmuştur. Uygurlar Dönemi’nde Karabalgasun,
Hoço, Beş Balık, Murtuk, Bezeklik, Kızıl şehirleri
birer sanat merkezi haline gelmiştir. VIII. yüzyıldan IX.
yüzyıl sonuna kadar uzun bir zamana yayılan Eski Türk resim
sanatı, Uygur Dönemi ürünleri ile yepyeni bir çehreye
kavuşmuştur. Eski Uygur şehir harabelerinde tespit edilen
Budist ve Maniheist duvar resimleri ve minyatürler, VIII
ve IX. yüzyıllara dayanmaktadır. Rahiplerin, müzisyenlerin
tasvir edildiği, koyu mavi ve kırmızı yoğunlukta parlak
renklere sahip bu resimler, sıralama halinde ve simetrik
düzene göre kompoze edilmiştir. Böylece Türk resim sanatına
yüz ifadesi, bireysellik taşıyan insan figürleri girmiştir.
Uygurlardan kalan minyatürler, Maniheist kitap sayfalarında
yer almaktadır ve dinî- dünyevî sahneleri canlandırmaktadır.
Ayrıca Mani tapınaklarında muhafaza edilen ve
ayinlerde kullanılan büyük resimli sayfalar ve sancaklar da
bu dönemin resim sanatına ait ürünleridir. Büyük ve sade
kompozisyonların, kızıl kahverengi tonlarında işlendiği
Uygur minyatürleri, Türk İslâm minyatürünün temeli olmuştur.
Bu minyatürleri yer aldığı Uygur kitapları, kendi
imal ettikleri kâğıtlardan oluşuyor, kamış kalemle yazılıyordu
(Esin 2003: 25- 114; Aslanapa 1992: 295- 309).
İslâmiyet’ten önce İran’dan Doğu Türkistan’a kadar büyük
coğrafyada Türklerin gerçekleştirdiği mimari ve sanatsal
yapılanmayla başlayan gelenek ve gelişme, Anadolu Türk
mimarisinin, temeli olmuştur. İslâmiyet, VIII. yüzyıldan
itibaren, Türk yerleşiminin batı bölgelerinden ilerleyerek
Horasan yoluyla Türklere nüfuz etmeye başlamış, X. yüzyılda
Müslümanlığı devlet dini olarak kabul eden Karluk
Türkleri, Karahanlı adını almış ve XIII. yüzyıl başlarına
kadar hüküm sürmüştür. Örneğin, bugünkü Özbekistan’da,
Tim’de yer alan 978 tarihli “Arap Ata Türbesi”, Karahanlılar’dan
kalan en eski eserdir. Gelişmiş cephe yapısı,
yonca biçiminde üç dilimli köşe geçişleri ile yenilikçi bir
yaklaşımla inşa edilen bu eser, imar faaliyetinde Anadolu’yu
Türk yurdu yapmaya katkı sağlayacak mimarlara düşünsel
bir miras bırakmıştır. Özkent’teki 1012 tarihli Nasr
bin Ali Türbesi, 1152 tarihli Celâleddin Hüseyin Türbesi
ve 1187 tarihli Muhammed bin Nasr Toğrul Türbesi
süslemeleri ve kitabeleri; aynı zamanda kare plan üzerine
kubbeli tuğla yapılanması ile sonradan gelecek tek kubbeli
cami ve türbelerin ilham kaynağı olmuştur. Mihrap önünde
ibadet edilen her iki kısım genişliğinde kubbe, Selçuklulardan
önce Gazneliler Dönemi’nde Bust yakınında Sultan
Mahmud’un Leşker- i Bâzâr Ulu Camii’nde çıkmıştır.
Selçuklular, bu önemli gelişmeleri dikkate alarak mihrap
önü kubbesi ile dört eyvanlı planın görüldüğü abidevi bir
cami mimarisi yaratmışlardır. Selçuklu Dönemi’yle birlikte
Anadolu’nun idarî, ekonomik, edebi, dinî, ilmî bakımdan
Türkleşmesinin ciddi adımları atılmış, cami, mescit,
medrese, türbe, han gibi çeşitli ve büyük bir yapı faaliyeti
de gerçekleşmiştir. Bu yapılarda Selçukluların başlıca malzemesi
taştır. Taş, dinî ve sivil mimaride eşsiz bir ustalık ve
ince bir zevkle işlenmiştir. Orta Asya bezeme geleneğini
taşıyan figüratif ve hareketli sahneler, zamanla stilize olarak,
dönüşerek soyutlaşmış ve Anadolu Selçuklu sanatında
“rûmî” adlı bezeme unsurunu meydana getirmiştir (Esin
2003: 21). Rûmî, hayvan figürlerinin ve birbirine girişik
hayvan mücadele sahnelerinin kıvrımlı, iç içe yapraklar ve
filizler şeklinde yoğun üslûplaşmış devamıdır. Selçuklu taş
süslemesinde rûmî anlayışı yanında, hayat ağacı temsili,
üç dilimli palmet motifi, bitkisel ağlar sık görülür. Yarım
ve tam palmetlerin uçlarında oluşan düğüm benzeri kıvrımlar
Türk bezeme sanatının belirgin özelliğidir. Bordür
olarak zincir benzeri veya lotusa benzer yaprak uygulamaları
boldur (Öney 1992: 11- 12). Selçuklu taş işlemeciliğinde
hayvan figürleri sembolik anlam taşır. Örneğin
kartal, boğa, ejder ve aslan, yapılarda güç sembolü olarak
yer alır. Nitekim, çift başlı kartalı sultanlığının simgesi
olarak seçen Alaeddin Keykubad’ın Beyşehir’de yaptırdığı
Kubad- Âbad Sarayı’ndaki bir çinideki kartal gövdesi
üzerinde “es sultani” yazısı, düşünce ve inanç sistemindeki
kartal sembolizminin görünürlük kazandığı örneklerden
biridir. Konya Alâeddin Camii, Malatya Ulu Camii, Diyarbakır
Ulu Camii, Kayseri Hacı Kılıç Camii, Dunaysır
Ulu Camii, Divriği Ulu Camii Selçuklu Dönemi dinî
383
Geleneksel Sanatlar