Pressespiegel 03_14 vom 11.01. bis 17.01.2014.pdf - Evangelisch ...

La Quotidiana vom 15.1.2014, Seite 22 MESEMNA, ILS 15 DA SCHANER 2014 SURSELVASils fastitgs da cudischs vegls e da lur historiaDA MARTIN CABALZAR■ Per incumbensa digl Institut per laperscrutaziun dalla cultura grischunaperscruteschan Jan Andrea Bernharde Silvio Margadant davart iglorigin, il diever, la funcziun ed igl effectda cudischs, rimnadas da cudischse bibliotecas el Grischun. «Persaver far quei eis ei necessari da rimnar,documentar e valetar cudischs vegls chesesanflan pil pli en possess privat», diJan Andrea Bernhard che sededicheschaen ina occupaziun accessoria a quellaincumbensa. Sco il predicant da Castrischha declarau a La Quotidiana hagienlas indicaziuns persunalas screttasa maun sil ni el cudisch ina muntadaspeciala per la perscrutaziun. Las conclusiunshistoricas ch’ins sappi trer ordlunderfurneschien allura impurtontasenconuschientschas davart il svilupspirtal ellas Treis Ligias reticas. Ellas reveleschiendenton era impurtontas informaziunsdavart la derivonza dils cudischs,quei vul dir co els ein vegni elGrischun e sin tgei vias e cun tgei raschunse caschuns els ein vegni dai vinavon.Il studi duei la finala era purtarlas informaziuns necessarias davart lagrondezia ed il cuntegn da rimnadas dacudischs historics, resp. dallas bibliotecasgrischuns. El focus stettien cheu bucaprimarmein las bibliotecas publicas,mobein collecziuns privatas. Las informaziunsrecaltgadas lubeschien la finalada trer conclusiuns davart il transfer dasavida era cullas tiaras vischinas. Il spazida lur perscrutaziun s’extenda sur 300onns, da 1500 entochen 1800.Igl impuls ed il plascher per sia lavurda perscrutaziun da cudischs vegls hagiDAD URSICIN G. G. DERUNGS■ Aschia vegnevan il onns de Jesusavon sia veta publica numnai. Tgei hael fatg en quels onns? Cun celebrarNadal rescan ins da secuntentar cunla vart «carina», «dultscha» della realitadde quei um sco affon. E savens fineschaei leu, pertgei lu vegn – eglonnn liturgic – gleiti Pastgas e tscheivegn emblidau ni sursigliu. Mo ual cuncelebrar la naschientscha d’in esser humanconced’ins che quei esser, è Jesus, hada sesviluppar, da madirar, da crescher entuts graus; ch’el ha da far scheltas de veta,ch’el ha da vegnir «tier sesez», da seconfruntarcun siu mund concret, era persaver «tgi ch’el seigi» e tgei ch’el vegli far.Sco sulet evangelist dat Lucas duascuortas notizias partenent il «crescher» deJesus (2, 40): «Igl affon carscheva e daventavaferms», di el, mettend tut denton elIn project da perscrutaziun digl Institut per la perscrutaziun dalla cultura grischunaSer Jan Andrea Bernhard da Castrisch ei tut fascinaus da sias scopertas ella retscherca davart la historia dils vegls cudischs en collecziunsni possess privat el Grischun.FOTOS MADel survegniu cun la perscrutaziun dallasovras da Rosius a Porta (1734–1806) daFtan el rom da sia dissertaziun, tradeschaJan Andrea Bernhard. Quei predicantilluster possedevi ina biblioteca da600 entochen 700 cudischs. Ses cudischsseigien oz sparpigliai per igl entircantun entuorn.Era las corrispundenzas ed il brat daRemarca scretta a maun ch’igl autur Christian Gaudenz ha surdau il cudisch 1672 a JohannAnton Schmid de Grüneck da Glion.cudischs denter ils reformaturs da Turitgculs predicants grischuns han adinapuspei fascinau il perscrutader e lubeschanda trer conclusiuns interessantasdavart l’ierta spirtala dils predicants grischuns.Il cudisch ha influenzau il svilupOriundamein era il cudisch pli u meins ilsulet purtader dalla savida. Tendenzasspirtalas sco il humanissem, la reformaziuned igl illuminissem seigien stadas colligiadasstretgamein cul transfer da savidaentras il cudisch, constatescha Jan AndreaBernhard. Bibliotecas resplendien dentonbuca mo la sabientscha illustra da lur possessurs,mobein resplendien era il svilupspirtal d’ina regiun. Ferton che la perscrutaziundallas rimnadas da cudischs e dabibliotecas seigi vegnida promovida intensivameindapi decennis ell’Europacentrala e digl ost, cunzun en Tschechia,Slovachia, Ungaria e Rumenia, seigi queicapitau relativamein en Svizra ed el Grischun.Deplorablamein seigien ton la Bibliotecadalla claustra da Mustér sco la Bibliotecadalla claustra dils Premonstratensa Cuera daventadas 1799 unfrendas dallasflommas.Encuntercomi ei l’anteriura Bibliotecadalla scola dil marcau da Cuera la finalavegnida transformada entras donaziunse cumpletaziuns ad ina Bibliotecadalla scola cantunala e pli tard en ina Bibliotecacantunala. Sper quellas bibliotecaspublicas devi ei denton era differentasbibliotecas privatas.Per l’aristocraziagrischuna erien talas bibliotecas savensin mied appreziau da representaziun perdemonstrar l’impurtonza dalla famiglia.Talas bibliotecas privatas che cuntenevanbuca darar cudischs prezius levanpresentar als hosps buca mo la rihezia,anzi era la savida e perdertadad dall’aristocraziaed aschia augmentar lur reputaziun.«Ils cudischs ch’ins anfla en inabiblioteca lain trer impurtontas conclusiunsdavart las relaziuns e la ierta spirtalada lur possessurs e gidan magari adeclarar il svilup d’ina entira regiun»,constatescha Jan Andrea Bernhard. Bucada sutschazegiar seigien cunzun remarcasni notizias persunalas ch’ils possessurshagien fatg els cudischs. Buca dararein quels cudischs custeivels i da maunen maun sur pliras generaziuns.Aunc bia da farFerton che las rimnadas da cudischs seigienperscrutadas entochen oz relativameinbein en Bregaglia (Salis e Castelmur),Engiadina (Planta ed à Porta)detti ei aunc strusch talas perscrutaziunsen Purtenza, en Surselva ed enLa «veta zuppada» de Jesusbientscha, ed il beinvuler de Diu era surded el.» Aschia era la notizia de Jesus scobuob da dudisch onns el tempel, capavelsgia da docir ils docturs. Forsa ha quella attenziunde Lucas al svilup de Jesus da farzatgei cun sia visiun positiva ch’el ha insummadil temps e della historia ord laperspectiva posteriura della cardientscha.Mo quei ei in auter capetel.Ils evangelists semettevan buca d’accordenten scriver lur evangelis. Marcus, perexempel, sa nuot della naschientscha ed affonzade Jesus e para era buca da s’interessarde quei. El, ed era Mattiu, dattan dentonautras informaziuns, impurtontas. Perexempel che Jesus veva empriu in mistregn.Marcus di (6, 3): «Ei quei buc il scrinari, ilDall’autra vart plaidan omisdus,Mattiu sco era Marc, della famiglia deJesus, ch’era par’ei fetg numerusa. Mattiuscriva: «Ha sia mumma buca numMaria e ses frars Giachen, Giusep, Simone Judas? E sias soras, ein ellas bucatuttas en nies miez (Mt 13, 55s)?» SemegliontameinMarcus (3, 31): «Siamumma e ses frars ein vegni, e stond ordavierthan ei fatg clamar el.» Ton Lucas(Fatgs 15, 13) sco Paul (Gal 1, 19) plaidansenz’auter de «Giachen, il frar de Jesus».Negin veseva cheu cuntradicziunsdogmaticas sentidas pér pli tard perviade Jesus sco «unigenitus» (suletnaschiu).Pressespiegel«Frar» («adelphos») ei veramein«frar», e buca mo parent. Per «cusrin»Evangelisch-reformierte deva ei in agenLandeskirche plaid, numnadamein Graubündenfegl de Maria, il frar de Giachen, de Giusep,de Judas e Simon?» Per Mattiu eis el mo«fegl dil scrinari» (13, 55) – forsa di el queigia per allontanar il maletg de Jesus dad inarealitad memia mudesta. Sco da dir: «Gie,«anepsios» (mira brev als Colosses 4,10).Bab e fegl scrinaris, forsa in menaschide famiglia? E la sabientscha de Jesus? Èera in gediu ord la Galilea, ord la «provinza»,schess ins oz. El condivideva la religiundils babs; sia bibla era quella dilsgedius, ed el enconuscheva ella. El enconuschevails numerus moviments apocaliptics(p. ex. dil cudisch apocrif de Henoch).Ni ils moviments «monastics» dilsessens. Ei deva profets ni de quels che sedevano sco tals. En quei mund variau haJesus encuretg sia via. Ils evangelis dattanperdetga de quei; è ch’el fageva quitaus asia famiglia; ch’el era in um ordeifer la«norma», «orda senn» schizun, tertgavanei (Mc 3, 20).Sia emprema schelta de veta (en incert senn sbagliada, schilunsch che Jesusha prest bandunau quella) va viers il profetGion. Ils evangelis entscheivan facticameincul batten che Jesus ha retschiertda Gion, il battegiader. Ils exegets puntueschanch’ils evangelists vessen mai raquintauquei, sch’ei fuss buca stau verdadSurmir, di Jan Andrea Bernhard. Dallasfamiglias aristocratas dils de Capol, deMont e de Castelberg sappien ins cunsegirtad ch’els hagien possediu bibliotecas,talas ein denton aunc buca vegnidasalla glisch. Perencunter ei la Bibliotecadils de Latour aunc bein conservada aBreil en lur museum dalla reputada famiglia.Sco Jon Andrea Bernhard supponahavevi in access direct al cudisch religiustiels reformai dapli muntada che tielscatolics, damai che la baselgia catolicahagi ditg reclamau per sesezza il dretgda declarar ed interpretar ils messadisdils cudisch religius. Ser Bernhard vegnera alla conclusiun che dapli glieudsavevi leger e scriver gia el 16- e 17aveltschentaner che quei ch’ins sminavi entochenussa.En lur lavur da perscrutaziun ein ilsdus historiografs dependents digl agiddalla populaziun cunzun enten annunziarcudischs e scartiras da valeta historica.Savens seigi ei ina veritabla lavurda dedectiv che meini mo pass per passalla soluziun.Savens fruntien els era per casualitadsin truvaglias interessantas. Ina tala ei ilcudisch aschuntau «Praxis pietatis» daLewis Bayly che datescha digl onn 1670ed ei mess giu el lungatg dalla Ligia Grischada Christian Gaudenz. Il cudischei vegnius surdaus 1672 digl auturChristian Gaudenz ch’era predicant aGlion ad in Johann Anton Schmid deGrüneck da Glion.Per ulteriuras informaziuns ed impuls en queigrau san ins contactar directamein ser Jan AndreaBernhard per telefon 081 925 18 02.Cudisch «Praxis Pietatis» da Lewis Bayly,mess giu da Christian Gaudenz 1670 el lungatgdalla Liga Grischa.da Gion renconuscheva Jesus en quel siumagister. Sulet igl evangeli de Mattiu relatache Gion vevi vuliu impedir quei:«Jeu vess da basegns da vegnir battegiausda tei…» (Mt 3, 14), di el, per mitigarquei fatg ella glisch della cardientschaposteriura de sia cuminonza.Mo Jesus ei pli tard ius sia atgna via,buca quella digl apocalipticher Gion cheveseva ella historia nuot bien (Mt 3,10ss). Mo Gion resta per Jesus e per ilscristians ina figura impurtonta; per biarsen in cert senn in «rival» de Jesus. È a queifuss ei da dedicar in agen capetel. Facticameinsuonda suenter il batten de Jesusil raquen dellas tentaziuns (Mt 4). Forsaei quei raquen ina descripziun litterarmeinstilisada della tscherca della dretgavocaziun da vart de Jesus denter pliraspusseivladads. El renviescha tuttas e vasia via, unica. Quella ch’ils evangelis raquentan.Aschia finescha sia «veta zup-