Download In de ogen van Lucebert (450 kB; PDF) - Robert Proost

26
In de ogen van Lucebert – Robert Proost
waarbij hij het sprekende voorbeeld van landschappen gebruikt – op afstand bestaan: de
toeschouwer staat buiten het werk, heeft een ‘fijn gezelschap’ aan het schilderij. De blik glijdt
moeiteloos over de afbeelding, omdat het geen weerstand biedt tegen het gezond verstand. De
klassieke schilder gaat analytisch te werk en gaat hiermee voorbij aan de zintuiglijke ervaring;
hij pretendeert een objectieve kijk te hebben. Deze is namelijk een aaneenschakeling van
blikken, van perspectieven die wisselen naarmate we onze blik of onszelf verplaatsen. Er is in
ons werkelijke kijken dus geen vast punt in de oneindigheid, zoals een klassieke schilder
veronderstelt. Het klassieke analyseren van het zicht verloopt systematisch; de schilder sluit
veelal één oog om vervolgens met de duim of een andersoortig meetinstrument de
verhoudingen in ruimte en grootte tussen objecten te bepalen. De vrije blik wordt gevangen
genomen in een systeem, in eveneens een rigide raster dat opgevuld wordt door de
waargenomen objecten. Moderne schilders nemen afstand van deze wetenschappelijke blik,
doordat zij ernaar streefden de kijkervaring weer te geven, in plaats van een schijnbaar
objectieve waarneming. Onze natuurlijke blik glijdt over de dingen en kent hiermee geen
eenduidige focus. Het meest sprekende voorbeeld hiervan is het kubisme, de stroming waar de
eerder genoemde Cézanne een voorloper van was, waarin een meervoudig perspectief een
sleutelelement is. Merleau-Ponty concludeert: ‘De ruimte is niet langer de plaats van de
simultane dingen die gedomineerd zou kunnen worden door een absolute toeschouwer die op
gelijke afstand van al die dingen staat, zonder een werkelijk gezichtspunt, zonder lichaam,
zonder ruimtelijke situatie, die kortom een zuivere intellect zou zijn.’ 13 In de woorden van
Jean Paulhan, gaat de kubistische schilder te werk vanuit een ruimte die verbonden is met ons
hart en niet zo zeer met het intellect.
Dit wegnemen van een schijnbaar objectief perspectief, zoals ook kenbaar is in de klassieke
wetenschap, is ook te vinden in de moderne poëzie. Het was J.J. Oversteegen die in zijn
beschouwing Anastacio en de schaal van Richter (1986) een vernieuwend inzicht gaf in de
poëziebeschouwing: het perspectief vanuit de lezer. Hij concludeert dat poëzie niet
gelijkgesteld mag worden aan de boodschap van de dichter. Oversteegen liet verschillende
werkgroepen studenten gedichten van Lucebert interpreteren, waarna zij vastliepen in hun
zoektocht naar een objectieve kern. Zoals de kubisten afstand deden van de illusie van een
‘goddelijk’, objectief perspectief, dat star naar een punt in de verte staarde, zo merkte
Oversteegen een gelijksoortige verschuiving op in de poëzie. Hij schrijft over ‘de poëtische
13 Merleau-Ponty, Maurice (1948) De wereld waarnemen. Amsterdam: Boom. p.43