Download In de ogen van Lucebert (450 kB; PDF) - Robert Proost

In de ogen van Lucebert – Robert Proost
zichzelf staat, die niet enkel ten dienste staat van iconografische verwijzing en meer is dan
een stationsbord. De woordenboekbeschrijving van het woord ‘tafel’ staat geheel ten dienste
van de aanwijsbaarheid en het kenbaar maken van het voorwerp ‘tafel’ in zijn algemeenheid.
Zo ook tracht de poëzie niet direct te verwijzen naar een ding in de werkelijkheid, maar schept
het in zichzelf een autonome wereld. Deze wereld, dit gedicht, kan niet één-op-één vertaald
worden naar ideeën, naar een vatbare entiteit. ‘Het gedicht is net zoals een waargenomen ding
waarbij men geen onderscheid kan maken tussen inhoud en vorm, tussen datgene wat wordt
gepresenteerd en de manier waarop het zich presenteert aan de blik.’ 29 Dit zelfde is te zeggen
voor de moderne schilderkunst. Een essentieel verschil – en datgene dat een
fenomenologische benadering van poëzie problematisch lijkt te maken – tussen schilderkunst
en poëzie is dat het waarnemen van de dingen in een gedicht voltrekken in het geestelijk oog
van de lezer. De esthetische ervaring is gemedieerd door woorden, die op zichzelf door hun
onderlinge relaties en ambiguïteit ook niet direct vertaald zouden kunnen worden naar een
eenduidig beeld. Het is dus onzinnig om te zeggen dat poëzie iets ‘weergeeft’, zoals een
schilderij wel een weergegeven beeld is van een al dan niet concrete werkelijkheid. Wat
mogelijk is in de beeldende kunst – het weergeven van een niet bestaande referent of het
daarmee concretiseren van abstracte ideeën – daaraan geeft de poëzie een extra draai. Middels
woorden (abstractie) roept het bij de lezer een beeld op (concretisering) dat mogelijk de
functie van beeldspraak heeft (abstractie). Tekst gaat de zintuigen voorbij, overstijgt deze en
komt op een directe wijze binnen in de geest van de lezer. Het ideële wordt visueel en
vervolgens mogelijk pas weer ideëel, in de zin dat het lezen zelf een waarneming oproept die
zich voltrekt voor het geestesoog.
Luceberts poëzie is dus niet mimetisch en zijn weergegeven beelden zijn lastig te plaatsen in
een context en zelfs in de door de dichter opgeroepen wereld, blijven het op het eerste gezicht
beelden die over elkaar heen rollen en de lezer in verwarring achterlaten. Nu rijst de vraag:
wat is die verwarring? En valt er enigszins structuur of op zijn minst begrip te scheppen van
de waterval aan beelden en dubbelzinnigheden? De vermeende onbegrijpelijkheid van
Lucebert poëzie wordt door een aantal literatuurbeschouwers toegeschreven aan een notie van
mystiek. Ook Oegema erkent deze zinsbegoochelingen en ziet in Lucebert een mysticus, die
zijn bovenzintuiglijke ervaring in poëzie heeft weten te vertalen. Opmerkelijk is dat deze
mystiek, de mystieke ervaring, de poëtische vorm (of juist vormeloosheid!) reflecteert en
29 Merleau-Ponty, Maurice (1948) De wereld waarnemen. Amsterdam: Boom. p.80
33