Download In de ogen van Lucebert (450 kB; PDF) - Robert Proost

62
In de ogen van Lucebert – Robert Proost
betekenis van ‘zien’ als ‘opvatten’ niet op; de ‘ik’ zou nu letterlijk zichzelf zien. De ‘ik’ ziet
‘mij’, maar dit impliceert niet automatisch dat ‘ik’ en ‘mij’ dezelfde persoon zijn, zoals door
Oegema al aangetoond is in het gedicht ‘er is ik’. Waar in dat gedicht een afwezigheid is van
een duidelijk innerlijk landschap, een groot gebrek aan beelden, biedt dit gedicht de lezer
meer houvast, ook aangaande de problematiek van het gespleten subject. De ‘ik’ laat zich niet
kennen, verschuilt zich in dit gedicht; niet alleen achter een instabiele positie, maar ook in zijn
vergelijking met een ‘kopschuwe bloem’. Het is opvallend dat de ‘ik’, ondanks de titel,
zichzelf niet vereenzelvigt met de bloem; hij zit er in. Dit versterkt het vermoeden dat de ‘ik’
in de titel een ‘mij’ ziet, de Ander, dat hij tegelijkertijd zichzelf als bloem ziet en zelf als
bloem zichzelf ziet. Er is dus sprake van een onlichamelijk of op zijn minst een in dit gedicht
niet expliciet geconcretiseerde ‘ik’ of ‘mij’ tegenover een als bloem belichaamde ‘ik’ of ‘mij’.
Deze Ander past binnen de mystieke traditie als de onlichamelijke antipode, de ervaringskern
waarmee de ‘ik’ samenvalt en zo tegelijkertijd een scheuring impliceert (de aardse ‘ik’ wordt
losgerukt en ontwricht) als een vereenzelviging behelst (‘Het ‘ik’ van de mysticus vervloeit
met datgene wat hij tegenover zich aantreft’ 64 ).
‘mijn vingertoppen vallen mij af / als ik mijn ogen aanraak’ dicht Lucebert in de tweede
strofe. Bij een letterlijke lezing zou de waarneming (die van het aanraken) een concrete zijn;
de ogen zijn immers vleselijke organen die bij de tastbare wereld horen. Vat men dit
metaforisch op, dan zouden de ogen een totum pro parte zijn voor een functie die de ogen
vervullen, namelijk van het zien. Hiermee wordt er dus een abstract begrip 'betast' voor
'vingertoppen'. Tasten betekent een raken van het ene lichaam met het andere, een maximale
toenadering van twee concrete objecten of, figuurlijker beschouwd, van abstracte concepten.
Het aanraken van ogen valt op te vatten als een geval van synesthesie, het samenvloeien van
tast en zicht, van dat hier vergeefs blijkt te zijn; het tasten werkt niet mee als de ‘ik’ het
probeert samen te brengen met het zien. Een verzoening tussen (het lichaam van) de ‘ik’ en
zijn zien komt niet tot stand. Als ik het relateer aan de rest van de strofe, past deze passage
mogelijk in een opsomming van de overige regels. Dan is het aanraken van de ogen ‘misdaad’
en het ‘afvallen van de vingertoppen’ de straf die op deze ‘beheerste inkeer’ volgt. Ook de
‘diergedaanten’, waarbij ‘beheerste inkeer’ ‘misdaad’ is bij de neiging ernaar, zijn sterk
visuele elementen in het gedicht. Het gedicht opent rijkelijk beeldend met ‘wenende stieren
achter duiven aan’ en ‘heksen zongen wel de wormen wrongen / zich hemelwaarts op op naar
64 Oegema, Jan (1999) Lucebert, mysticus. Nijmegen: Vantilt. p.177