Download In de ogen van Lucebert (450 kB; PDF) - Robert Proost

32
In de ogen van Lucebert – Robert Proost
bedoelde object. ‘Beeld en object lijken immers alleen maar op elkaar, voor zover zij in
elkaars gebied ingrijpen, onder de gewelddadige drang, dat is de expressieve behoefte van de
schrijver. [...] [Er] is een bezetting van een deel van het ene gebied door een deel van het
andere. Maar het geweld waarmee die bezetting gepaard gaat, is niet blind, niet destructief.
Het stileert het bedoelde object, dat daardoor alle neutraliteit verliest.’ 25 Deze opvatting komt
overeen met Merleau-Ponty’s fenomenologie, die ook stelt dat een object zelf niet gevat kan
worden in een representatie, maar altijd onderhevig is aan de manier waarop het ding
gepresenteerd wordt. De vorm bepaalt de ‘kleur’ van het ding, ontdoet het van neutraliteit en
straalt het licht uit dat de kunstenaar er zelf, al dan niet intentioneel, in gebracht heeft.
Poëzie lijkt wellicht een problematische positie te kennen in Merleau-Ponty’s kunstopvatting.
Woorden zijn immers het materiaal van de beschrijving, van de gesimplificeerde
werkelijkheid. Valt deze discipline dan buiten de fenomenologische kunstopvatting? Nee,
want de poëtische taal is volledig anders van functie dan het alledaags taalgebruik, zoals ook
de schilderkunst niet de strikt iconografische functie kent van bijvoorbeeld ‘de pijlen in een
station die geen andere functie hebben dan ons de uitgang en de perrons te wijzen’. 26 Dit is
dan ook wat Buddingh’ zegt als hij stelt dat de dichter ‘in een zo klein mogelijk bestek een zo
groot mogelijke som aan gevoelens, ervaringen, impressies’ 27 over wil brengen. Merleau-
Ponty verwijst in dezen naar het Franstalige equivalent van deze benadering, namelijk naar de
woorden van Stéphane Mallarmé die zegt dat de poëet de alledaagse omschrijving van de
dingen vervangt door een vorm van expressie die ons de essentiële structuur van het ding
beschrijft, zonder ons de naam ervan te geven. Op deze manier ‘ontwijkt’ de dichter de
vanzelfsprekendheid van de wereld, waarin de dingen ons ‘overbekend’ voorkomen en de
lezer dwingt het ding zelf binnen te treden. Dit binnendringen, dit een worden met het ding, is
een sterk fenomenologische notie. ‘Op poëtische wijze spreken over de wereld betekent dat
men vrijwel zwijgt, als men het spreken opvat in de zin van het alledaagse spreken.’ 28 Een
directe verwijzing naar de wereld wordt dus overschreven door een poëtische taal die op
25 De Groot, Cornets (1979) Met de gnostische lamp : krimi-essay over de dichtkunst van Lucebert. Den Haag:
BZZTôH. p.103
26 Merleau-Ponty, Maurice (1948) De wereld waarnemen. Amsterdam: Boom. p.75
27 Buddingh’, C. (1960) Eenvouds verlichte waters. Utrecht: Reflex. p.6
28 Merleau-Ponty, Maurice (1948) De wereld waarnemen. Amsterdam: Boom. p.79