Thema nr 2 2024 - Instondo

Thema Thema
Om zicht te krijgen op een optimale verhouding is het ook
van belang de vaste voet apart te beschouwen. De huidige
samenstelling van de vaste voet per instelling is het resultaat
van een historische opeenstapeling van maatregelen en
eerdere afspraken. In de kern is het werken met een vaste
voet in de rijksbekostiging ooit in het leven geroepen om
rekening te houden met de vaste kosten van instellingen,
zoals personeel, onderzoeksinfrastructuur en huisvesting.
De vaste voet bestond al ver voor de jaren tachtig en de verdeling
ervan is door de jaren heen op basis van historische
afspraken tot stand gekomen. Al met al valt op dat het nu
grotendeels onnavolgbaar is welke afspraken er ten grondslag
hebben gelegen aan de verdeling van de vaste voet over
instellingen zoals die nu plaatsvindt. Hierdoor is er geen
duidelijke beleidsmatige en financiële onderbouwing te
geven voor de huidige percentages binnen de vaste voet die
de verschillen tussen instellingen (in het hbo, in het wetenschappelijk
onderwijs en tussen beide sectoren) verklaart.
Nederland is hierin overigens niet uniek. Ook in drie
onderzochte buitenlandse casussen, Denemarken, Italië en
Vlaanderen, is een zoektocht van de verschillende overheden
zichtbaar naar de ideale mix tussen vaste en variabele
bekostiging. Het verschuiven van de verhouding wordt dan
ook telkens als correctiemechanisme gezien. Daarbij is grofweg
het stimuleren van kwaliteit gekoppeld aan variabele
bekostiging (met meetbare resultaten zoals diplomarendement)
en continuïteit vooral aan vaste bekostiging. Er zijn
veel parallellen in de denkwijze over de verhouding. Landen
waar de bekostiging geheel vast dan wel geheel variabel was,
zijn daarop teruggekomen; daar zoekt de overheid naar een
nieuw evenwicht in de verhouding vast-variabel ten behoeve
van continuïteit, transparantie en meebewegen met groei of
krimp, en voegt ze aan de verhouding outputindicatoren toe
om kwaliteit te stimuleren. In de drie onderzochte landen
achten de overheden, net als in Nederland, het vaststellen
van de hoogte van een vaste voet complex, en is er discussie
over de samenstelling ervan.
Geen eenduidige werking
Het onderzoek liet zien dat er puur financieel gezien geen
sprake is van een eenduidige prikkelwerking als een landelijke
overheid besluit de verhouding tussen vaste en variabele
onderwijsbekostiging te wijzigen. De reden daarvoor is
dat het effect van het aanpassen van de verhouding van de
onderwijsbekostiging voor hbo-instellingen een stuk groter
is dan voor universiteiten. Dit komt door het grotere aandeel
van het onderwijsdeel ten opzichte van de totale inkomsten
voor hogescholen in vergelijking met universiteiten.
Ook binnen het wetenschappelijk onderwijs en het hbo zijn
er verschillen tussen instellingen als het gaat om de verhouding
tussen vast en variabel. Sommige instellingen hebben
van oudsher een hogere vaste voet dan andere. Dit betekent
dat het op macroniveau aanpassen van de verhouding
vast-variabel in het onderwijsdeel verschillend uitwerkt voor
Financiering
Thema Thema Them
individuele instellingen. Daarnaast zijn er grote verschillen
tussen instellingen in omvang en in sectoren waarin ze
actief zijn.
Ten slotte zijn er verschillen in de aard en context van het
hbo ten opzichte van het wetenschappelijk onderwijs die
leiden tot andere effecten bij verschuiving van de verhouding
vaste en variabele bekostiging. Zo zal het hbo in de
komende jaren, in tegenstelling tot het wetenschappelijk
onderwijs, te maken hebben met een voorspelde krimp;
voor het wetenschappelijk onderwijs geldt momenteel een
groeiscenario. Daarnaast is de verwevenheid van onderwijs
en onderzoek met name van belang in het wetenschappelijk
onderwijs en in toenemende mate ook in het hbo.
Fluctuaties in studentenaantallen werken in het wetenschappelijk
onderwijs wel door in de variabele onderwijsbekostiging,
maar veel minder in de onderzoeksbekostiging,
terwijl deze naar de aard van een universiteit verweven
zijn. De verhouding tussen vaste en variabele bekostiging
in het onderwijsdeel kun je daarmee niet los zien van de
onderzoeksbekostiging.
Kortom, het inzetten van een wijziging van de verhouding
tussen vaste en variabele bekostiging als eenduidig sturingsinstrument
lijkt daarmee niet opportuun.
hema Thema Them
hema Thema Them
hema Thema Them
Perverse prikkels
Bestuurders die we voor het onderzoek interviewden zeiden
moeite te hebben met de term ‘(economische) prikkelwerking’
en met termen als ‘perverse prikkels’. De manier
waarop het Rijk de middelen voor het onderwijs verdeelt,
bepaalt volgens de geïnterviewden niet of maar zeer beperkt
de strategische keuzes van bestuurders. Bovendien gaat
het om slechts een van de technische schakels in de totale
bekostiging vanuit het Rijk. Gedrag zoals sturen op ongewenste
concurrentie herkennen de meeste bestuurders dus
niet als zodanig.
Hogescholen die krimp voorzien en instellingen met veel
kleine opleidingen die te klein dreigen te worden om de
kwaliteit en betaalbaarheid in de toekomst te borgen,
voelen wel de urgentie om het aantal studenten op peil
ema Thema Thema
ema Thema Thema
Bestuurders zeiden
ma Thema Thema
moeite te hebben met
de term ‘economische
prikkelwerking’
ma Thema Thema T
23