Thema nr 2 2024 - Instondo

Thema Thema
We kunnen vaststellen
dat de minister steeds
terughoudend is geweest
in directe sturing
benadering bij de afwegingen binnen dit trilemma. In het
hbo zal bijvoorbeeld met de verwachte krimp de vraag
steeds scherper gaan spelen welke regionale onderwijs- en
onderzoeks infrastructuur in stand moet worden gehouden.
Het gaat hier dan met name om de afweging tussen minimale
toegankelijkheid en (macro)doelmatigheid. Hierin zal
de overheid op systeemniveau een afweging moeten maken
welke infrastructuur landelijk en regionaal minimaal
gewenst is en hoe ze daarbinnen ook innovatie en groei op
sectorniveau kan accommoderen.
Voor het wetenschappelijk onderwijs is de situatie anders.
Dat verwacht de komende jaren een aanhoudende groei
in studentenaantallen, waarbij het van belang is de verwevenheid
van onderwijs en onderzoek te blijven borgen.
Daarnaast zal de overheid de omvang van het studentafhankelijke
aandeel van de financiering moeten beredeneren
vanuit de gewenste toegankelijkheid van het wetenschappelijk
onderwijs (maar dat geldt ook voor het hbo) in de
komende jaren. Hierbij speelt ook het vraagstuk van het
opvangen van (niet voorspelbare, soms onverklaarbare)
exponentiële groei bij specifieke opleidingen.
Nadat het ‘waartoe en wat’ is bepaald, is de vervolgvraag hoe
dit te bereiken – inclusief de omvang van de totale bekostiging,
de verhouding vaste-variabele onderwijsbekostiging
en de inzet van ander, niet-financieel sturingsinstrumentarium.
Bestuurders hechten aan een bekostigingsmodel dat
stabiliteit en voorspelbaarheid biedt, waardoor instellingen
in staat zijn hun langetermijnverplichtingen en -ambities
vorm te geven. De huidige praktijk laat zien dat elke aanpassing
op de macroverhouding voor individuele instellingen
anders kan uitpakken, met positieve en negatieve herverdeeleffecten.
Dit is vanuit beleidsmatig en exploitatieperspectief
van instellingen lastig.
Een andere belangrijke randvoorwaarde is transparantie.
De huidige gelaagdheid en historische ontwikkeling van
vaste bekostigingscomponenten maken het uitdagend
om een directe relatie te leggen tussen de vaste voet en
de opgaven van de instellingen. Het is wenselijk een heldere
logica te koppelen aan de opbouw van de vaste voet.
Bestuurders zeggen evenwel dat, gegeven de geschiedenis
Financiering
Thema Thema Them
en het ‘organische’ ontwikkelproces in de afgelopen decennia,
het van de grond heropbouwen van een vaste voet die
de werkelijke kosten probeert te benaderen te complex is.
Een toekomstgerichte pragmatische benadering, die erop
gericht is instellingen in staat te stellen hun opgaven voor
de komende jaren te realiseren, lijkt meer voor de hand
te liggen.
hema Thema Them
Weloverwogen mix
Nederland en andere onderzochte landen trachten met
een mix van variabele en vaste onderwijsbekostiging een
bestendig financieringssysteem voor het hoger onderwijs te
garanderen. De variabele bekostiging zorgt voor flexibiliteit
in de bekostigingssystematiek om veranderingen, zoals in
studentenaantallen, sneller te vertalen naar de rijksbijdrage.
Vaste bekostiging is er om te zorgen voor meer stabiliteit en
zekerheid voor langetermijninvesteringen en innovatie.
De aanpassing in de verhouding tussen vaste en variabele
bekostiging heeft, mede door de historisch gegroeide
opbouw van de vaste voet, verschillende effecten per
individuele instelling. Daarom is het niet opportuun een
wijziging in de verhouding als eenduidig sturingsinstrument
in te zetten. De optimale verhouding tussen vaste en
variabele financiering moet instellingen in staat stellen om
hun maatschappelijke opgaven nu en in een periode van
in ieder geval vijf jaar op een zeker kwaliteitsniveau uit te
voeren. Dat betekent ook dat dat er eerst overeenstemming
moet zijn over de landelijk en regionaal gewenste situatie
op de (middel)lange termijn. Daarbij moeten we rekening
houden met verschillen tussen hbo en universiteit, zowel
voor wat betreft de gewenste situatie als voor de uitgangssituatie.
Door een daarvan afgeleide, weloverwogen mix van
stabiliteit en flexibiliteit te hanteren, kun je een hogeronderwijssysteem
creëren dat zowel veerkrachtig als responsief is,
en dat bijdraagt aan de maatschappelijke en economische
doelstellingen van Nederland.
hema Thema Them
hema Thema Them
ema Thema Thema
ema Thema Thema
Susanne de Zwart
is sectorleider Onderwijs bij onderzoeks- en adviesbureau
Berenschot
ma Thema Thema
Noten
1 Kamerbrief 43151100 over bekostiging en bekostigingsvarianten hoger onderwijs,
19 december 2023.
2 Zwart, S. de, Berkhout, B., Das, L. e.a. (2021). Verkenning naar de optimale verhouding
tussen vaste en variabele onderwijsbekostiging in het hoger onderwijs. Berenschot.
3 Het onderzoek betrof het onderwijsdeel van de totale bekostiging. Voor het
wetenschappelijk onderwijs gaat het om gemiddeld 31 procent van de totale baten, voor
het hoger beroepsonderwijs om gemiddeld 70 procent van de totale baten.
ma Thema Thema T
25