Thema nr 2 2024 - Instondo

Thema Thema
Er kwam een besef
dat de overheid zich
wellicht iets te veel
had teruggetrokken
periode 2000-2010 7 kwam er een besef dat de overheid zich
in Nederland wellicht iets te veel had teruggetrokken uit het
hoger onderwijs. Tegelijk nam de behoefte aan regie vanuit
de overheid toe, bijvoorbeeld met het oog op het doorvoeren
van noodzakelijke veranderingen en verbetering van de
dialoog tussen de overheid en de hogeronderwijsinstellingen.
8 Een manier om dit te bereiken was door zogenaamde
prestatieafspraken te maken. Instellingen hebben zo de vrijheid
om hun eigen proces te organiseren, maar krijgen wel
kaders vanuit de overheid waarbinnen ze moeten opereren.
Dat bleek echter nog niet zo makkelijk. Een van de problemen
is de vraag hoe je deze kaders vormgeeft. Waar liggen
de grenzen van de kaders? En hoe operationaliseer je ze
en dwing je af dat instellingen binnen deze kaders blijven?
Drie commissies hebben deze prestatieafspraken geëvalueerd.
9 Hoewel zij over het algemeen positief oordelen over
de afspraken, wijzen zij ook op tekortkomingen. Daarbij
gaat het bijvoorbeeld om het ontbreken van voldoende
commitment van de werkvloer, een toename van overheadkosten
en een onduidelijke uitwerking van de prestatieafspraken.
Uit een wetenschappelijk artikel van Jongbloed
en collega’s (2019) blijkt dat ook niet alle afspraken zijn
gerealiseerd. Maar belangrijker nog is dat het sturen op
basis van prestatieafspraken in het hoger onderwijs in het
publieke debat de laatste jaren een negatieve bijklank heeft
gekregen (‘rendementsdenken’).
Stimulerende werking
De prestatieafspraken hebben in Nederland dan ook geen
vervolg gekregen. In plaats daarvan is de overheid gaan
werken met bestuursakkoorden waarin ze wel afspraken
heeft gemaakt, maar aan de realisatie hiervan geen (financiële)
consequenties heeft verbonden. 10 Zo staan er in het
bestuursakkoord van 2022 11 bijvoorbeeld afspraken over
studentenwelzijn, sociale veiligheid en de versterking van
onderzoek in de zogenaamde eerste geldstroom (de bijdrage
vanuit de overheid plus wettelijk collegegeld). Ter ondersteuning
van de uitvoering hiervan heeft de overheid
middelen ter beschikking gesteld; bij de besteding daarvan
kunnen instellingen eigen keuzen maken. Mede door deze
Financiering
Thema Thema Them
bestedingsvrijheid gaat van dit bestuursakkoord vooral een
stimulerende werking uit, passend bij de professionaliteit
van de instellingen.
Naast dit bestuursakkoord zet de overheid ook wetgeving
in als stuurinstrument. Een voorbeeld hiervan is de Wet
internationalisering in balans, die het kabinet momenteel
voorbereidt. Deze wetgeving heeft een regulerend karakter
en dus geen stimulerend karakter, zoals het geval was bij
het bestuursakkoord.
hema Thema Them
De overheid stuurt dus op verschillende manieren en via
verschillende instrumenten 12 , maar bij de bekostiging is de
sturing tot nu toe relatief beperkt. 13 Het eerder aangehaalde
rapport over de toekomstverkenning van het Nederlandse
hoger onderwijs geeft maatschappelijke argumenten voor
een meer sturende rol van de overheid in de bekostiging:
bijvoorbeeld in een scenario dat de bekostiging koppelt aan
capaciteit (capaciteitsbekostiging) met het oog op sturing
rondom arbeidsmarktproblematiek, en een scenario dat de
bekostiging (deels) afhankelijk maakt van te realiseren missies
(missiebekostiging).
hema Thema Them
hema Thema Them
Oppassen bij sturing
Er zijn drie valkuilen waar de overheid tegenaan kan lopen
bij een toenemende sturing via de bekostiging. De eerste
heeft betrekking op de relatie tussen de doelen of missies
en de ter beschikking gestelde middelen. In het recent
afgesloten bestuursakkoord zijn de doelstellingen gekoppeld
aan extra middelen. Toch kun je de vraag of de extra
middelen gaan leiden tot de afgesproken doelstellingen niet
met zekerheid beantwoorden. Dit komt doordat de relatie
tussen het doel en de middelen niet altijd even makkelijk te
leggen is en vanwege de relatief grote mate van vrijheid die
instellingen hebben als het gaat om de besteding van die
middelen.
De tweede valkuil heeft betrekking op de mate van sturing
door de overheid. Te weinig sturing kan leiden tot strategisch
of misschien zelfs opportunistisch gedrag, maar het
gevaar loert daardoor om door te slaan naar de andere kant
ema Thema Thema
ema Thema Thema
Er zijn drie valkuilen
ma Thema Thema
waar de overheid
tegenaan kan lopen
bij toenemende sturing
ma Thema Thema T
33