Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

1. Średniowieczna filozofia przyrody
sama jest źródłem własnej siły. Tym samym woda jest przyczyną ruchu, życiem i duszą.
Wszechświat w rozumieniu Talesa zmodyfikował i rozwinął jego uczeń Anaksymader.
Jego zdaniem żadnej substancji znanej z doświadczenia nie można uważać za początek
i zasadę wszechrzeczy, gdyż każda powstaje, zmienia się i ginie, nie może przeto
uchodzić za pierwotną. Tworzywo Wszechświata musi być czymś, co nie posiada żadnych
własności spośród tych, jakie podmiot przypisuje przedmiotom otaczającego go
świata. Człowiek nie potrafi w niej dostrzec żadnej własności, a więc będzie to coś nieokreślonego
czasowo, przestrzennie, i jakościowo, czyli apeiron 7 – substancja nieokreślona,
pierwotna, wszystko obejmująca i wszystkim kierująca.
Kolejnym krokiem naprzód w procesie kształtowania się naukowego obrazu
Wszechświata była kosmologia Leukipposa 8 i jego ucznia Demokryta 9 . Twórca atomistycznej
teorii materii, uważał za niedorzeczne dotychczasowe koncepcje przedstawiające
tworzywo Wszechświata jako byt bezstrukturalny, ciągły, dający się
dzielić w nieskończoność, którego każda cząstka jest zmienna i dysponuje nieograniczonymi
wprost zdolnościami do przeobrażeń. Leukippos i Demokryt uważali, że
istnieją znajdujące się ciągle w ruchu ostateczne, pierwotne, niepodzielne i niezmienne
najmniejsze cząstki materii, które nazwali atomami. Atomów jest nieskończenie
wiele, stąd też i Wszechświat jest nieskończony. Nieskończoność Wszechświata była
dla atomistów tą jego cechą, która świadczyła o niemożności stworzenia, o tym, że
istnieje on odwiecznie. Ponadto z nieskończoności Wszechświata wyprowadzali istotny
wniosek o błędności geocentrycznego obrazu świata: skoro Wszechświat jest
nieskończony, to nie ma on środka, stąd też Ziemia nie może być uważana za środek
Wszechświata. 10
Wiele elementów teorii atomistów uderza swoją trafnością i podobieństwem do
poglądów współczesnych. Jednak demokrytejskie osiągnięcia dla średniowiecznego
teologa nie były istotne, podobnie jak nauka jońskich filozofów przyrody czy pitagorejczyków.
11 Nestorzy greckiej myśli nie byli autorytetami, gdyż ich nauka, oparta
7 Apeiron jest substancją, w której tkwią przeciwieństwa wewnętrzne. W trakcie wiecznego ruchu
apeironu przeciwieństwa te wyodrębniają się i oddzielają od siebie. Powstanie Wszechświata jest właśnie
rezultatem takiego procesu. Najpierw z apeironu wydzielił się zalążek ciepła i zimna. Następnie
wokół powietrza otaczającego Ziemię utworzyła się kula ognista, która pękła i oderwała się w postaci kuli
dających początek Słońcu, Księżycowi i gwiazdom. Pływająca po morzu Ziemia tkwi nieruchomo we
Wszechświecie. Nie jest ona podtrzymywana przez żadną podporę, a swoją nieruchomość zawdzięcza
równej odległości od wszystkich innych obiektów kosmicznych. Obecna struktura Wszechświata nie jest
wieczna. Wszechświat przeobrazi się kiedyś ponownie w apeiron, z którego się wyłonił. Zob. W. Tatarkiewicz,
Historia filozofii, dz. cyt., s. 27-28; Zob. także, Powszechna encyklopedia filozoficzna, t. 2, dz.
zb. pod red. M.A. Krąpca, Lublin 2001, s. 476-478.
8 Leukippos żył w V wieku p.n.e., dokładne daty jego urodzin i śmierci nie są znane. Był filozofem greckim,
o którego życiu i dziełach brak pewnych wiadomości. Jemu to przypisuje się stworzenie pierwszego
atomistycznego systemu filozofii przyrody. Zob. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, dz. cyt., s. 47.
9 Demokryt urodził się 460 roku p.n.e., zmarł 370 roku p.n.e. Filozof grecki, główny przedstawiciel
starożytnego materializmu. Ok. 430 roku p.n.e., ogłosił teorię o atomistycznej budowie świata, stąd
zwany jest ojcem materializmu. Zob. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, dz. cyt., s. 47-53; por.
także I. Dąbska, Zarys historii filozofii greckiej, Lublin 1993, s.17-86.
10 Zob. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, dz. cyt., s. 52-53.
11 Pitagorejczycy – grupa, a następnie szkoła, wyodrębniona w ramach związku pitagorejskiego przez
matematyków na przełomie V i IV w. p.n.e. Wybitnymi członkami szkoły byli: Archytas z Tarentu i Timaios
z Lokri, Filolaos i Eurytas, którzy przenieśli naukę pitagorejską do samej Grecji i założyli szkołę
w Tebach, oraz Ksenofil, który utworzył szkołę w Atenach. Zasługą pitagorejczyków stały się: 1) poglądy
o dwoistej naturze człowieka, 2) badania naukowe, stanowiące początek i wzór dla rozwoju nauki, uwieńczone
wieloma teoriami z dziedziny astronomii, wykreowaniem nowego obrazu Wszechświata, 3) koncepcje
metafizyczne dotyczące teorii liczb i teorii harmonijności świata, 4) badania nad zjawiskami
akustyki. Zob. M. Łojek, Teksty filozoficzne dla uczniów szkół średnich, Warszawa 1987, s. 9-10.
13