Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

3. Konsekwencje
principium filozofii przyrody Kartezjusza. Wyraźne stwierdzenie, że ciało może istnieć
bez duszy, pojawia się w Odpowiedzi na zarzuty drugie, gdzie filozof wyprowadza
wniosek, iż „umysł może istnieć bez ciała, a ciało bez umysłu”. 345 Według
tego człowiek jest mechanizmem składającym się z części stałych, które z kolei
przemieszczają się względem siebie w przestrzeni. Pierwotnym źródłem energii
ciała ludzkiego jest ciepło, które w sercu zmienia się w energię mechaniczną. Energia
powstała w sercu zostaje zużyta na wprawienie w ruch krwi, która podtrzymuje
konstrukcję mechaniczną w stanie gotowości do wykonywania pracy. Działanie
owego układu mechanicznego uzdalnia podmiot do życia, a co za tym idzie i do
podporządkowywania świata przyrody. 346 Ta bezwzględna autonomia ciała ludzkiego
jako mechanizmu, ustalona przez filozofa na płaszczyźnie fizycznej, nie
mogłaby istnieć bez uzasadnienia ontologicznego, co zaś pozwalało na właściwy
dystans poznawczy, tym samym zwiększając rzetelność badawczą. Wobec tego francuski
myśliciel przyjmuje, iż ciało jest mechanizmem złożonym, posiadającym
części składowe podobnie jak fontanna lub zegar – zbudowane wprawdzie przez
ludzi – niemniej poruszające się w określony sposób jakby zaprogramowany przedmiot
martwy. Stąd wyraźna deklaracja:
(...) rozważam ciało ludzkie jako pewien mechanizm tak urządzony i złożony z kości,
nerwów, mięśni, żył, krwi i skóry, że gdyby nawet nie było w nim żadnego umysłu, to jednak
miałby wszystkie te same ruchy, które teraz się w nim odbywają nie z nakazu woli,
a więc i nie pochodzą od umysłu. 347
To stanowisko Kartezjusz akcentował podkreślając zasadę ruchu, którą zamknął
w trzech prawach mechaniki. 348 Nadto filozof sformułował czwarte prawo ruchu o
istotnym znaczeniu, nie umieścił go jednakże wśród trzech wyliczonych prawideł.
Brzmi ono: ruchowi przysługuje pewna określona ilość, która może być zawsze taka
sama w całej powszechności rzeczy, jakkolwiek zmienia się w poszczególnych jej
częściach 349 , stąd części ciała poruszają się rozmaicie i zawsze zachowują tę samą
ilość ruchów. 350 Z owych praw ruchu Kartezjusz uczynił wszechstronny użytek,
służyły one do wyjaśnienia ciał ożywionych jak i nieożywionych. Prawom tym podlegał
człowiek i wszystkie właściwe mu funkcje cielesne. To rzeczowe podejście
do opisu ciała ludzkiego jako mechanizmu funkcjonalnego prowadziło do konieczności
użycia praw mechaniki. Jakkolwiek takowe rozumienie dawało możliwość
racjonalnego uzasadnienia, niemniej prowadziło do pytania o duszę! Stąd to, co materialne,
związane było z prawidłowościami świata przyrody, zaś to, co odnosiło się
do res cogitans, podlegało prawom nieokreślonym. Fuzja rzeczy myślącej z res extensa
dokonała się w mózgu. 351
345 R. Descartes, Odpowiedzi na zarzuty drugie, [w:] R. Descartes, Medytacje, dz. cyt., s. 208.
346 Zob. R. Descartes, Człowiek. Opis ciała ludzkiego, dz. cyt., s.
347 Zob. R. Descartes, Medytacje, t. 1, dz. cyt., s. 111. Podobnie i w Namiętnościach duszy Descartes
deklaruje, iż wyjaśni pokrótce ciało ludzkie ukazując jednocześnie mechanizm ciała. Zob. R. Descartes,
Namiętności duszy, dz. cyt., s. 32.
348 Zob. rozdz. II, §3, art. 1.
349 Zob. R. Descartes, Zasady filozofii, dz. cyt., s. 76.
350 Zob. tamże, s. 122.
351 Problem wzajemnych oddziaływań tego, co mechaniczne i niemechaniczne postawił na powrót po
upływie dwóch i pół wieku E. von Hartmann, po nim zaś H. Driesch, który rozważał formy współdziałania
entelechii i układu materialnego o naturze mechanicznej. Wynikiem jego badań była m. in. koncepcja tzw.
przyczynowości niemechanicznej, czyli całościowej. Trudności i komplikacje teoretyczne, jakie stały się
udziałem Driescha, dają wyobrażenie o kłopotach teoretycznych, w jakich znalazłby się Kartezjusz. Zob.
A. Bednarczyk, Wstęp, [w:] R. Descartes, Człowiek. Opis ciała ludzkiego, dz. cyt., s. 21.
69