Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

1. Średniowieczna filozofia przyrody
Platońska kosmologia stała się nośnikiem wartości religijnych 17 na które średniowiecze
było szczególnie wrażliwe. Badanie kosmosu w oczach Platona miało znaczenie
etyczne. Nauczał, że dusza ludzka połączona jest z duszą świata, a ponieważ ruch duszy
świata jest doskonały, to i ruch duszy ludzkiej winien mieć udział w tej doskonałości,
jeśli ta czuje się złączona z duszą świata. Moralność, jak zauważył Cornford, musi być
oparta na porządku kosmosu i do tego ostatecznie zmierza cała nauka Platona.
Ten etyczno-moralny aspekt filozofii przyrody należy już od dawna do greckiej
tradycji i sięga szkoły Pitagorasa. 18 Podkreślił to również Ptolomeusz w dziele Altmages
mówiąc, iż nauka o gwiazdach może pomóc w trosce o szlachetny sposób życia.
Bowiem według istoty, symetrii i dokładnego porządku w boskich ciałach niebieskich
dostrzegalne jest piękno i sposób postępowania. 19 Również przedstawiciele
szkoły stoickiej łączyli filozofię przyrody z etyką. Cnotliwe życie nie tylko powinno
kierować się równowagą zachodzącą w świecie przyrody, lecz jest jednocześnie przez
nieukonstytuowane. Uporządkowany ruch Wszechświata staje się w ten sposób źródłem
wszelkich norm etyczno-moralnych, 20 co nie uszło uwadze średniowiecznym teologom.
Grecka wizja świata była doskonałym punktem wyjścia przy tworzeniu średniowiecznego
obrazu kosmosu, który to swą definitywną formę osiągnął w teorii Platona,
Eudokosa 21 oraz Arystotelesa.
Platon wyjaśniając istnienie świata pozostawił wiele spraw nierozwiązanych. 22
Arystoteles, choć uważał się za kontynuatora Platona, dążył jednak do stworzenia
własnej wizji świata przyrody. Kosmologia Arystotelesa jawi się przede wszystkim
jako próba wyjaśnienia i systematyzacji poglądów jego poprzedników. Jego obraz
świata nie odbiegał zbytnio od przekonań panujących w ówczesnym czasie, poza
małymi wyjątkami. W traktacie O niebie rozważa cały Wszechświat i jego główne
części podlegające ruchowi lokalnemu. 23 Arystoteles pragnie wyjaśnić „naturę”
świata, jego budowę i strukturę. Świat obejmuje według Stagiryty wszystko, co jest
ciałem. 24 Światem jest cała otaczająca człowieka realnie istniejąca rzeczywistość,
poznawalna przez niego za pomocą aparatów zmysłowych. 25 Stanowi go zbiór różnorodnych
ciał, „zamkniętych” w wielkiej, skończonej i wypełnionej kuli, a w jej
środku znajduje się ziemia. 26 Zewnętrzną zaś granicą tej kuli jest sfera gwiazd stałych;
poza nią nie ma nic. Ziemia okryta jest szeregiem koncentrycznych sfer kolejno
ją okrywających: woda, powietrze, ogień. 27 Sferę ognia otaczają przezroczyste
sfery, w których umocnione są i krążą planety.
17 Platon nie pozostawił systematycznego wykładu swej teologii – teologia to twór greckiej myśli, stanowiąca
rozumowe podejście do problemu Boga. Tradycyjna teologia platońska była utożsamiana z argumentami
przedstawionymi w księdze X Praw. Zob. W. Dubacz, Platona krytyka ateizmu, RF 48 (1999) z. 2, s. 5-15.
18 Por. G. E. R. Lloyd, Nauka grecka od Talesa do Arystotelesa, dz. cyt., s. 29-37.
19 Por. N. M. Wildiers, Obraz świata a teologia, Warszawa 1985, s. 26.
20 Zob. Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, ep. LIX, tłum. W. Kornatowski, Warszawa 1998, s. 230.
21 Eudoksos z Knidos, urodził się ok. 408 roku. p.n.e., zmarł ok. 355 roku p.n.e., matematyk i astronom
grecki, uczeń Platona. Pierwszy podjął próbę fizycznego wyjaśnienia obserwowanego biegu planet.
Por. J. Gadomski, Powstanie kosmosu i jego życie, Warszawa 1963, s. 13.
22 Należą do nich zagadnienia dotyczące przyczyny, substancji. Zob. W. Dłubacz, Kosmos Arystotelesa,
Summarium 1997-1998, s. 5-15.
23 Wizję tą uzupełniają następujące traktaty Atystotelesa: O powstawaniu i ginięciu, O poruszaniu
się przestrzennym zwierząt, Meteorologika, O ruch zwierząt, Fizyka.
24 Oprócz przedmiotów naturalnych, w świecie występują wytwory sztuki, które są dziełem człowieka,
a powstają przy przekształceniu rzeczy naturalnych, które są ciałami, wielkościami, czy zasadami. Zob.
Arystoteles, O niebie, 268a, tłum. K. Leśniak, Warszawa 1990, s. 232-233.
25 Arystoteles, Krótka rozprawa psychologiczno-biologiczna, 436a-437b, [w:] Arystoteles, Dzieła
wszystkie, t. 3, tłum. K. Leśniak, Warszawa 1990, s. 185-192.
26 Zob. Arystoteles, O niebie, 296b, dz. cyt., s. 301-302.
15