Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

1. Średniowieczna filozofia przyrody
Na Boga! Oddalmy od siebie przypuszczenie, by Bóg miał w nas nienawidzić to,
czym nas wywyższył ponad zwierzęta! Na Boga! Oddalmy od siebie taką wiarę, która by
uciekała od szukania racji rozumowych, gdyż nawet nie moglibyśmy wierzyć, gdybyśmy
nie posiadali rozumnej duszy. Dlatego też, w pewnych sprawach należących do doktryny
zbawienia, których obecnie nie możemy uchwycić rozumem – chociaż pewnego dnia będziemy
w stanie to uczynić – wiara musi poprzedzać rozum, oczyścić serce i uzdatnić je
do przyjęcia i wytrzymania wielkiego światła rozumu. 59
Natomiast w traktacie De Doctrina Christiana, w księdze drugiej, Augustyn nakreślił
rodzaj programu dla kultury chrześcijańskiej, w której swoje miejsce znajdują
filozofia, matematyka, historia, a nawet nauki przyrodnicze. Zatem według niego świat
składa się z trzech części: Bóg – stwórca Wszechświata, rzeczywista materia – Ziemia,
zaś między tym co stworzone a Bogiem znajduje się dusza. 60
Obraz świata w epoce patrystycznej opisywany był wielokrotnie. Wyrazem tego są
choćby tytuły: De rerum natura, De universo, De mundo, De imagine mundi, De philosophia
mundi. Wyszły one spod pióra wczesnochrześcijańskich teologów.
1. 2. Przedkartezjańska filozofia przyrody
Opisany w poprzednim paragrafie historyczny proces kształtowania się obrazu
świata ma jedną znamienną cechę. Otóż od najdawniejszych czasów aż po dzień
dzisiejszy, filozofia przyrody rozwija się w sposób wprost „geometryczny”: od prostego
greckiego słowa kosmos – świat, ozdoba, zbiór, aż do opisu i zrozumienia makrokosmosu
– Wszechświata. Proces ten dokonywał się przez wieki, natomiast
poznanie przyrody w okresie wczesnego średniowiecza uważano za rzecz mniejszej
wagi. Jedynie w niektórych szkołach filozofia przyrody, obok teologii, odgrywała
istotną rolę w poznaniu otaczającego świata. 61 Fakty filozoficzno-przyrodnicze
budziły zainteresowanie głównie wtedy, gdy mogły stanowić ilustracje do znanych
prawd moralnych i religijnych. Badanie przyrody nie miało na celu formułowania
hipotez, ale dostarczanie trafnych symboli dla dziedziny teologicznej i moralnej. 62
Dla teologa epoki średniowiecza, propagującego neoplatońską wizję świata, zrozumienie
i wyjaśnienie czegokolwiek polegało na wykazaniu, iż rzeczy nie są tym,
59 Augustyn, Epistula 120, 3 (PL 33, 453).
60 Zob. E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, dz. cyt., s. 67-77.
61 Szkoła w Chartres reprezentowała wyjątkowe, jak na owe czasy, zainteresowania filozofią przyrody
– rozwijała ją w kontekście teologicznym. Program szkoły oparty był na trivium i quadrivium oraz
na przewadze tematyki retoryczno-gramatycznej. Refleksja filozoficzna w Chartres bazowała głównie
na Platonie, pozbawiona neoplatońskich wątków dodanych przez Dionizego Areopagitę oraz św. Augustyna.
Jednocześnie odkrywano Arystotelesa. „Uczeni” związani z tą szkołą jako pierwsi w Europie
poznali pisma przyrodnicze Stagiryty, dzięki czemu koncepcja filozofii przyrody stała się intelektualną
własnością scholastyki, rozwiniętą w Oxfordzie a „teologizowaną” przez Bonawenturę i Tomasza
z Akwinu. Zob. M Hellera, S. Budziaka, Z. Liana, S. Wszołka, Obrazy świata w teologii i naukach
przyrodniczych, dz cyt., s. 52-92.
62 Na przykład Księżyc był symbolem Kościoła, odbijającego Boskie światło, wiatr był symbolem
Ducha Świętego. Zaś wśród kamieni szlachetnych szafir był symbolem kontemplacji Boga. Swoją symbolikę
miały również liczby np. siedem (siedem sakramentów, siedem darów Ducha Św.). Także mapy
opisujące świat miały symboliczny wymiar (świat przedstawiony na nich jest trzyczęściowy – trzy
znane kontynenty rozdzielone są przez wewnętrzne morze w kształcie litery T. Liczbie kontynentów nadawano
symboliczną interpretację wiążąc ją z pojęciem Trójcy św. W literze T upatrywano również
krzyż Chrystusowy. Zob. A. C. Crombie, Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, t. 1, dz.
cyt.., s. 32-35; Por. także, J. Favier, Wielkie odkrycia od Aleksandra do Magellana, tłum. T. Rogożycki,
Warszawa 1996, s. 50 n., 215-219.
21