Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

3. Konsekwencje
jak i na oznaczenie materii, czyli res extensa. Nie czuł potrzeby posłużenia się innym
terminem. 334 Konieczność taka pojawiła się nieoczekiwanie i wiązała się z Misterium
Eucharystii. Gdy zapytano Kartezjusza, w jaki sposób w sakramencie Eucharystii
dokonuje się przeistoczenie chleba i wina w rzeczywiste Ciało i Krew
Chrystusa, francuski filozof in extenso musiał dokonać rozróżnienia między corpus
personae, a corpus jako przedmiot fizyczny. Był również zmuszony wziąć pod
uwagę sam fakt cielesności jako pewnego rodzaju bytu w sensie metafizycznym.
Stąd też, kiedy pisał list do O. Meslanda dotyczący misterium corporis et sanguis,
mówił o ciele w ogóle i rozumiał przez to określoną część materii, czyli wielkość,
która dotyczyła całego Wszechświata. 335 Zgodnie z tym ujęciem, jeśli od wielkości
zostanie odjęta najmniejsza część, to natychmiast podmiot stykający się z tą rzeczywistością
osądzi, że ciało jest mniejsze i nie jest już całkowite. Inaczej mówiąc,
jeśli jakaś cząstka tej materii zostanie zmieniona, wówczas należy sądzić, że ciało
nie jest już całkowicie takie samo, czyli idem numero. 336 Co więcej, jeśli podmiot
spożywa chleb i wino, wówczas małe cząstki rozpuszczają się w żołądku, gdzie dokonuje
się naturalna transsubstancjacja. W ten sposób stają się częścią ludzkiego ciała.
Z tej hipotezy wynika, iż człowiek przyjmujący chleb i wino winien uwzględnić
związek cząstek materialnych z duszą. Jeśli tego nie zrobi, pozostanie to tym, czym
było 337 . Zatem ciało jest nie tylko wieloznacznym wyrażeniem, ale i najkrócej ujmując
jest układem mechaniczno-cieplno-pneumatyczno-hydraulicznym. 338
Następnym krokiem w rozumieniu ciała, a co za tym idzie i cielesności, jest fakt,
że człowiek wyraża się w ciele, zaś brak świadomego rozróżnienia powoduje, iż każdy
byt jest albo res cogitans, albo res extensa. Wobec tego jednoznaczne staje się stwierdzenie,
że cielesność należy do ciała rozciągłego. Ale czy do końca? Kartezjusz zauważył,
analizując ludzką cielesność, że nie spełnia ona kryterium rozciągłości, gdyż
jest numerycznie niepodzielna, nawet jeśli ciało zostanie podzielone na mniejsze
części. Oznacza to, że ciało nie pomniejsza człowieka jako takiego, a więc cielesność
ludzka nie ma charakteru substancjalnego, co znaczy, iż cielesność jest jedynie sposobem
odczuwania własnego ciała. 339 Tylko przy takim rozumieniu francuski filozof
nie popadł w sprzeczność z własną koncepcją filozoficzno-przyrodniczą. Tak więc
substancjalne jest jedynie ludzkie ciało, które pozostaje we władaniu duszy. Cielesność
zaś jest jedynie sposobem, w jaki podmiot postrzega i odczuwa własne ciało. Owy
odbiór jednostkowego, uosobionego ciała wiąże się z poczuciem własnej cielesności.
Stąd istnienie ciała, jak i wszelkich bytów uwarunkowane jest poznawczo umysłem.
Niemniej bytowanie ciała jako substancji rozciągłej wiąże się z istnieniem samoistnym.
Dlatego Kartezjusz zdecydowanie odrzucił arystotelesowsko-scholastyczną
334 Zob. J. Kopania, Etyczny wymiar cielesności, dz. cyt., s. 33-34.
335 Zob. F. Alquié, Kartezjusz, dz. cyt., s. 138; E. Gilson, Jedność doświadczenia filozoficznego,
tłum. S. Zalewski, Warszawa 1968, s. 135.
336 Zob. J. Kopania, Etyczny wymiar cielesności, dz. cyt., s. 34.
337 Zob. R. Descartes, List do Meslanda z 9 lutego 1645 roku, [w:] J. Kopania, Etyczny wymiar cielesności,
dz. cyt., s. 35.
338 Zob. A. Bednarczyk, Wstęp, [w:] R. Descartes, Człowiek – opis ciała ludzkiego, dz. cyt., s. 19.
339 Francuski filozof uważał, iż numeryczna tożsamość cielesności pozostaje nienaruszona tak długo,
jak długo materia ciała pozostaje złączona z tą samą duszą rozumną. Ta interpretacja w kategoriach
substancjalnych była możliwa tylko przy założeniu, że dusza jest formą ciała organicznego, czyli przy
przyjęciu metafizyki arystotelesowskiej. Kategorię formy substancjalnej, używaną przez scholastyków
do wyjaśniania zjawisk przyrodniczych, Descartes jawnie odrzucił w Rozprawie o metodzie oświadczając,
że nie ma w materii żadnej z tych form lub cech, o których rozprawia się w szkołach. Zob. J. Kopania,
Etyczny wymiar cielesności, dz. cyt., s. 35.
67