Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

1. Średniowieczna filozofia przyrody
1. 3. Upadek teocentrycznej interpretacji filozofii przyrody
Upadek zachodniego obrazu świata nie dokonał się w ciągu kilku dni, ani też nie
był dziełem nieokreślonego człowieka. Wątpliwości, co do rzeczywistości narastały. 115
Na przełomie wieku XIII i XIV Europa chrześcijańska zaczęła przeżywać głębokie
zmiany, które trwały aż do XVII wieku. Przejście z okresu średniowiecza do czasów
nowożytnych stanowiło w dziejach narodów Europy czas pełen napięć i wstrząsów nie
tylko w granicach nauki filozoficznej, ale i światopoglądowej czy politycznej. 116
Szukając źródeł kryzysu myśli średniowiecznej, należy zwrócić uwagę na nowe
aspekty kultury, które pojawiły się pod koniec XIII i na początku XIV wieku 117 . Ma
się tu na uwadze przede wszystkim kulturę, która w centrum stawia człowieka oraz
nauki przyrodnicze z pominięciem teologii. Okres scholastyki przyniósł ze sobą doskonałą
syntezę obrazu świata. Marzenia starożytnych autorów chrześcijańskich
zdawały się być spełnione: kosmos stał się „kosmosem chrześcijańskim”. Księga natury
i Księga Pisma świętego mówiły jednym językiem, wskazując na Boga jako
Prazasadę. Wydawało się czymś nie do pomyślenia, aby ta idealna harmonia miała
się kiedyś skończyć.
1. 3. 1. Nowe podejście do filozofii przyrody
Stary obraz świata został zniszczony, a wszelkie związki ze czasookresem średniowiecza
zagubione. Dla większości nowe odkrycia były źródłem troski i niemal przerażenia.
Wraz z niebiańskimi sferami, zdawały zapadać się w nicość wszystkie pewniki
do tej pory wypracowane. Rezultatem tej rewolucji było ukierunkowanie się na antyk
i naturalne spojrzenie na wszystko, co dotyczyło świata ożywionego i nieożywionego.
Wiele czynników złożyło się na proces uniezależnienia od teologii filozofii przyrody
118 . Równolegle z tą przemianą uległo przeistoczeniu rozumienie natury. Obok
klasycznego postrzegania natury jako jednostki substancji, propagowanej w okresie
scholastyki, pojawia się coraz częściej pojmowanie natury jako całej rzeczywistości 119 .
(Dokończenie z poprzedniej strony) Akwinata wyraźnie przestrzega przed takimi sofizmatami i bezlitośnie
tępi w swoim systemie wszelkie dowody, które nie wydają mu się dość mocne, jak anzelmiański
dowód na istnienie Boga. Stosując takie dowody, nie rozbroimy wrogów wiary, lecz przeciwnie umocnimy
ich w błędach. Ponadto wiedza o rzeczach naturalnych jest dla teologii ogromnie pożyteczna, gdyż one
mówią o mądrości Bożej oraz budzą w człowieku cześć dla Boga, każąc Go podziwiać i miłować. Wiedza
o stworzeniach jest szczególnie cenna dlatego, że głębsze wniknięcie w ich istotę strzeże przed niektórymi
błędami w nauce o Bogu. Kto poznał naturę, nie ulegnie błędom pogaństwa i nie będzie jej stawiał na równi
z Bogiem ani nie będzie jej przypisywał żadnych Boskich Właściwości, które nie godzą się z jej istotą, jak
np. zdolność czynienia cudów. Nie ulegnie też mechanizmowi, który przypisuje naturze tak przesadnie wysoką
konieczność naturalnego działania, że aż wyklucza możność oddziaływania Boga; i wreszcie nauczy
się człowiek właściwie określać swoje miejsce w całokształcie przyrody i nie podporządkuje siebie, z przekreśleniem
własnego stanowiska jako bytu podległemu bezkształtnej masie – bóstwu. Wynika z tego, jak
fałszywe jest stanowisko tych, którzy sądzą, że nie trzeba się troszczyć o wiarę i wiedzę o przyrodzie, czyli
poznanie filozofii przyrody. Implikuje to podporządkowanie filozofii przyrody teologii. Zob. Ph. Böhner,
E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej, dz. cyt., s. 493-495.
115 Por. M. N. Wilders, Obraz świata a teologia, dz. cyt., s. 95.
116 Zob. J. Bocheński, Zarys historii filozofii, Kraków 1993, s. 144.
117 Niektórzy historycy są zdania, iż na upadek średniowiecznej wizji świata wpłynęły wydarzenia,
obejmujące trzy epoki historyczno-kulturalne: końcówkę średniowiecza, odrodzenie oraz reformację.
Zob. H. Barycz, Dyskusja, Znak 7-8 (1971), s. 934.
118 Zob. A. C. Crombie, Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, dz. cyt., t. II, s. 9-110.
119 Zob. Tamże, s. 98.
32