Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

3. Konsekwencje
Filozofia przyrody Kartezjusza, zamykając świat w prawach i sprowadzając Boga
jedynie do Zasady, powoduje, iż mechanika urasta do rozmiarów nauki uniwersalnej.
Świat nie tylko stał się zdeterminowany, ale jego ład był tak jasny i wyraźny, że nie
było potrzeby uzależniać go od hierarchii jakości czy dążenia rzeczy stworzonych do
osiągnięcia odpowiedniego powołania, jak to miało miejsce w epoce średniowiecza
czy u początku renesansu.
Przemiana w obrazie Wszechświata, jego mechaniczne ujęcie, zmusiło naukowców
do zasadniczej rewizji tradycyjnych wyobrażeń dotyczących człowieka. 313 Chociaż
Kartezjusz nie realizował w swej filozofii przyrody antropologii, to jednak
zdawał sobie sprawę, iż jego mechanistyczna filozofia implikuje pewien obraz osoby
ludzkiej. Dał temu wyraz w traktacie Człowiek – opis ciała ludzkiego oraz w dziele
Namiętności duszy. 314
Francuski filozof, tworząc własną koncepcję nauki, która dotyczyła świata przyrody,
dokonał zasadniczego podziału przedmiotów stanowiących o Wszechświecie.
W starożytności i średniowieczu wyróżniano dwie grupy bytów: żyjące i nieżyjące.
Kartezjusz wprowadził zaś podział na istoty świadome i nieświadome. Podczas gdy
dla starożytnych wszystko, co żyło, posiadało duszę jako pierwsze źródło życia 315 ,
Kartezjusz utworzył własną teorię stwierdzając, iż świadomość jest czymś odrębnym
od materii. Życie ludzkie zostało pojęte jako czysty proces materialny, a dusza – straciwszy
łączność z życiem – utraciła tym samym łączność z ciałem. 316 Na skutek tego
dusza stała się rzeczą myślącą – res cogitans. Takowe rozumienie zrodziło metafizyczny
dualizm, tym drastyczniejszy, że ciało, jako res extensa, podlegało całkowicie
prawom mechanicystycznym. 317
W tej perspektywie ciało posiadało jedynie właściwości „bierne”, to jest trójwymiarową
rozciągłość 318 , natomiast własności dynamiczne, takie jak ruch, pochodzą
(Dokończenie z poprzedniej strony) Francuski filozof wskazał na świadomość jako punkt wyjścia
i w ten sposób zapoczątkował nowy styl uprawiania filozofii, nowy typ zwany myśleniem transcendentalistycznym.
W przyszłości z takowego sposobu uprawiania nauki skorzystają Immanuel Kant
oraz Edmund Husserl. Zob. J. Galarowicz, Na ścieżkach prawdy, dz. cyt., s. 353.
313 Tradycyjny pogląd dotyczący istoty człowieka opierał się na filozofii arystotelesowsko-tomistycznej.
Święty Tomasz z Akwinu pisał, iż człowiek jest całością złożoną z elementu cielesnego i rozumnej
duszy duchowej. W Sumie teologicznej Akwinata, mówiąc o duszy ludzkiej, twierdzi, iż dusza znajduje
się na pograniczu świata cielesnego i duchowego: Anima humana (...) est in confinio spiritualium et corporalium
creaturarum. Zob. Sth. I qu. 77, a. 2. Myśl tę Doktor Anielski rozwinął w związku z antropologią
chrześcijańską powtarzając przy tym, że człowiek jako byt – natura stworzony został z duszą i ciałem.
Zob. CG 1. IV c. 55. Dla Tomasza jest czymś jasnym, że człowiek jako animal rationale uwarunkowany
jest rozumem i ta cecha rozumności jest różnicą gatunkową. Ona to decyduje o istocie, czyli podmiocie.
Zob. W. Granat, U podstaw humanizmu chrześcijańskiego, Poznań 1976, s. 21; Zob. także, W. Szewczyk,
Kim jest człowiek? Zarys antropologii filozoficznej, Tarnów 1994, s. 187-188.
314 W traktatach Namiętności duszy oraz Człowiek – opis ciała ludzkiego René Descartes, nawiązując
do wizji świata przyrody, implikuje swe osiągnięcia z dziedziny fizyki i metafizyki na grunt
antropologii. Takowe ujęcie podmiotu powoduje, iż staje się on jednym z elementów zmechanizowanego
Wszechświata. Zob. F. Alquié, Kartezjusz, dz. cyt., s. 135-139.
315 Zob. rozdz. I, § 1, art. 1 i 3, s. 22-29, 32-37.
316 Zob. M. A. Krąpiec, Ja człowiek, dz. cyt., s. 27.
317 Z filozoficznego punktu widzenia, jak zauważył Jerzy Kopania, nie jest ważne to, że Descartes opisując
człowieka rozważa go na gruncie dualizmu, posługując się kategoriami mechanistycznymi. Istotne
staje się to na gruncie etyki w tym aspekcie, iż owa ścisła separacja na dwie sfery bytowe – umysł i ciało
– przypisuje im pełną autonomię działań i uznaje zarazem, że ciało jest zewnętrzne nie tylko wobec
umysłu, ale wobec człowieka jako takiego. Takie ujęcie powoduje, iż to, co nie jest umysłem nie
współtworzy człowieczeństwa, jest tylko materią, która podlega prawom mechaniki. Zob. J. Kopania,
Etyczny wymiar cielesności, dz. cyt., s. 33.
318 Zob. M. Heller, Logika zderzeń, czyli o kartezjańskiej maszynie świata, cz. II, art. cyt., s. 28-35.
63