Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

1. Średniowieczna filozofia przyrody
czym się wydają, ale są symbolem jakiejś głębszej, ukrytej rzeczywistości. 63 Przez podkreślenie
symbolicznego charakteru rzeczywistości materialnej oraz głoszenie nieufności
do empirii, średniowieczny badacz przyporządkował poznanie Wszechświata
nadprzyrodzonemu poznaniu, iluminacji. Natomiast dla scholastyków, którzy przyjęli
arystotelesowską koncepcje uprawiania filozofii przyrody świat jawił się już nie tylko
jako symbol, a raczej jako rzeczywisty fakt istnienia pochodzący od Boga stwórcy.
1. 2. 1. Księga natury a rola Pisma świętego
Podejmując studium z jednej strony tak obszerne, a z drugiej tak egzotyczne, jakim musi
być każda próba zestawienia teologicznych poglądów pisarzy epoki średniowiecza z filozofią
przyrody, należy zapytać, czym była księga natury w relacji do Pisma świętego?
Epoka scholastyczna i jej twórcy wykazywali duże zainteresowanie problemami
Wszechświata, a co za tym idzie i księga natury, zaś za pomocą danych, jakie uzyskali
z Biblii od Greków i Ojców Kościoła, starali się zbudować zwarty obraz konsolidujący
stworzenie, materię ożywioną i nieożywioną w jeden system wiedzy o świecie.
64 Stąd na płaszczyźnie genetyczno-historycznej można uwydatnić w epoce średniowieczna,
co najmniej „dwa nurty”, co do rozumienia księgi natury. Pierwszy z nich
podkreślał symbolizm. Drugi – późniejszy – łączył się z anzelmiańskim fides querens
intellectum, który nie mógł rozwijać się w pustce, lecz tylko w granicach określonego
klimatu poznania. Faktem jest, iż określona wizja świata należy do najważniejszych
komponentów kultury średniowiecznej. Wobec tego, mówiąc o księdze
natury, 65 należy wyjaśnić poszczególne nurty.
W sensie „pierwszego nurtu” pojęcie księgi natury, nawet jeśli istniało w świadomości
ówczesnych autorów, występowało raczej w kontekście mistyczno-duchowych
rozważań niż w aspekcie analizy naukowej, filozofii przyrody. Rzecz w tym, że wpływ
świętego Augustyna i jego koncepcji świata signum Dei czy vestignum Dei jest niezaprzeczalną
prawdą. Augustyn nie zajmował się filozofią przyrody, ale wytworzył
swoisty obraz świata w oparciu o rację rozumu oświeconego. Zdaniem Augustyna autorzy
pogańscy z ich racjonalizmem dochodzili do poznania prawdy w sposób pewny,
ale niepełny, z czym musiał liczyć się każdy chrześcijanin. Implicite, poprzez swą
teorię signum i koncepcję natury, przyczynił się do rozumienia, we wczesnym średniowieczu,
świata mistyczno-symbolicznego ze szkodą dla jego wymiaru fizycznego.
63 Zob. Z. E. Roskala, Filozofia przyrody w Europejskiej tradycji filozoficznej, RF 48-49 (2000-
2001) z.3, s. 54-55.
64 Doktrynę wzajemnej przenikliwości (ożywionej i nieożywionej materii) łączono z mikrokosmosem
(człowiek) i makrokosmosem (Wszechświat). Łączono ją z analogicznymi stoickimi i neoplatońskimi
koncepcjami, z jednej strony znajdując swoje uzasadnienie w presokratejskiej
(prawdopodobnie od Anaksagorasa) tezie głoszącej, że wszystko jest we wszystkim, z drugiej zaś
strony ze słowami św. Pawła (Wiemy przecież, że całe stworzenie aż dotąd jęczy w bólach rodzenia)
zinterpretowanymi przez średniowiecznych teologów w taki sposób, że to właśnie człowiek stał się nie
tylko obrazem Boga, ale również całego stworzenia. Zob. M. Kurdziałek, Średniowieczne doktryny o
człowieku jako mikrokosmosie, [w:] Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi miedzy arystotelizmem
i platonizmem, Lublin 1996, s. 271-310.
65 Tradycja księgi natury sięga Klemensa Aleksandryjskiego. W średniowieczu samo wyrażenie liber
naturae i jemu pokrewne stały się popularne dopiero na przełomie XI/XII wieku. Mamy tu świadectwo,
Hugona ze św. Wiktora – Wiktoryni, w XIII wieku św. Bonawentury. Jednak najbardziej znane określenie
z tego okresu pochodzi od Alana z Lille, teologa, filozofa i poety związanego ze szkołą w Chartres. Zob.
A. Kijewska, Ksiega Pisma i Ksiega Natury, Heksaemeron Eriugeny i Teodoryka z Chartes, Lublin 1999,
s. 147-243; Por. także. O. Pedersen, Księga natury, Zagadnienia filozoficzne w nauce, 14 (1992) s. 19-50.
22