Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

Przedmowa
jest zjednoczenie z Bogiem, wszystkie więc nauki są podporządkowane teologii i mistyce
jako najdoskonalszej drodze prowadzącej do tego celu. W ujęciu zaś Tomasza ani
nauki nie są zredukowane do teologii, ani też nie są pozostawione samym sobie. Tomasz
objawieniu przyznaje nieomylność, za którą stoi autorytet Boga, ale w jego
zgłębienie angażuje rozum ludzki tak dalece, jak to tylko jest możliwe. Dzięki Tomaszowi
można powiedzieć, że średniowiecze dało niedościgły wzór syntezy wiary i rozumu,
który później już się nie powtórzy.
Odchodzenie od tego ideału na rzecz antropocentryzmu nastąpiło w okresie renesansu.
Renesans nie dał jednak nowych pozytywnych rozstrzygnięć, zarówno w dziedzinie
filozofii, jak i nauki. Tej próby podjął się dopiero Kartezjusz, który za przewodniczkę
swoich badań uczynił matematykę, której rezultaty uznał za niepowątpiewalne.
Jego przełom polegał na tym, że podstawowych zasad filozoficzno-przyrodniczych
szukał nie w rzeczach, lecz we własnej świadomości. W efekcie – w porównaniu do
okresu poprzedniego – głosił odmienne tezy. Bóg, to nie Ipsum Esse Subsistens, lecz
Sprawca natury, Deus ex machina. Dotychczasowy podział bytów na ożywione i nieożywione
zmienia na świadome i nieświadome, czyli myślące i rozciągłe. Człowiek nie
jest jednością psychofizyczną, lecz istotą dualistyczną. Człowiek jest rzeczą myślącą,
gdzie świadomość staje się wyznacznikiem i warunkiem koniecznym człowieczeństwa.
Świadomość jest czymś odrębnym od materii, która rządzi się prawami mechanicznymi.
Ciało jest więc rzeczą autonomiczną i nie współtworzy bytu ludzkiego.
Człowiek nie jest również integralną częścią świata, lecz odrębnym i wydzielonym
podmiotem. Kartezjusz podważa wcześniejszy obraz świata, rozumiany jako stwórcze
dzieło Boga, w którym zachodzi jedność człowieka i świata.
Nowa koncepcja świata i człowieka niosła ze sobą określone konsekwencje etyczne.
Z jednej strony mechanicyzm świata skłaniał Kartezjusza do rozwiązań deterministycznych,
z drugiej strony pojmowanie człowieka jako res cogitans przybliżało go do stanowiska
intelektualizmu etycznego. Dobro moralne – zgodnie z podstawowymi założeniami
filozofii – wynikało przede wszystkim z cogito. To, kim człowiek jest i jak postępuje,
zależy od wykształcenia. Człowiek ze swoim rozumem jest najwyższym autorytetem,
on sam, bez niczyjej pomocy tworzy sobie normy etyczne. Bóg przestaje być
prawodawcą, jest jedynie „Pierwszym Poruszycielem” i jego rola wyczerpuje się w pierwszym
impulsie danym światu. Tego rodzaju konkluzje jakże bliskie są deizmowi,
relatywizmowi, materializmowi czy ateizmowi. Naturalnie Kartezjusz nie wypowiada
ich wprost, ale prezentowaną przez siebie doktryną daje podstawy do ukształtowania
się tych tez w oświeceniu i w okresie późniejszym.
Prezentowana książka Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego
te elementy wydobywa i referuje, wskazuje na pełniejsze rozumienie współcześnie
występujących tendencji, a także ukazuje nieprzemijalną wartość myśli klasycznej,
ukształtowanej na dziedzictwie kultury antycznej. Z tych też racji zasługuje
na uznanie i szersze rozpropagowanie.
Kazimierz Gryżenia SDB
Uniwersytet Kardynała Stefana
Wyszyńskiego w Warszawie
8