Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

3. Konsekwencje
Bo rzeczywiście [pisał Kartezjusz], gdy się zastanawiam nad nią, czyli nad sobą
samym, o ile jestem rzeczą tylko myślącą,, nie mogę rozróżnić w sobie żadnych części,
lecz pojmuję, że jestem czymś najzupełniej jednym i całym. I chociaż wydaje się, że z
całym ciałem jest złączony cały umysł, to jednak dowiaduję się, że po obcięciu nogi czy
ramienia, czy też innej części ciała, niczego przez to nie ubyło z mojego umysłu. Ale
także nie można powiedzieć, jakoby zdolność chcenia, odczuwania, rozumienia były
częściami umysłu, bo przecież to jest jeden i ten sam umysł, który chce, odczuwa i pojmuje.
Przeciwnie natomiast, nie mogę pomyśleć o żadnej rzeczy cielesnej czy rozciągłej,
której bym nie mógł bez trudności w myśli podzielić na części, a przez to samo
pojąć jej jako podzielonej. To jedno wystarczy, by mnie pouczyć, że ciało i umysł są to
dwie rzeczy najzupełniej różne. 325
Potraktowanie człowieka jako mechanizmu, przy jednoczesnym podziale ontologicznym,
prowadzi Kartezjusza do zasadniczego pytania o podmiot. Jak więc należy
traktować istotę człowieka, skoro składa się z ciała i umysłu – duszy jako
dwóch składników i to nie tylko odrębnych, ale i przeciwstawnych? 326 Kartezjusz
był przekonany, iż sformułowana koncepcja była oparta na racji naukowej. 327 Wobec
tego człowiek ma zupełne, jasne pojęcie substancji cielesnej i równie jasne i wyraźne
pojęcie substancji myślącej. 328 Niemniej gdy Regius, który uważał się za ucznia
Kartezjusza, stwierdził, że człowiek jest istotą przyporządkowaną – ens per accidens
– w której zbiegają się składniki – ciało i dusza, francuski filozof gwałtownie temu
zaprzeczył mówiąc, że nie głosi przypadłościowego istnienia człowieka, ale jedność
i samoistność. Kartezjusz odrzucając ens per accidens Regius`a, odwołał się
do scholastycznego wyrażenia ens per se, do czego zmusiła go nie tylko źle pojęta
koncepcja człowieka, głoszona przez jego rzekomego ucznia 329 , ale i zapytanie
księżniczki holenderskiej Elżbiety 330 , która nalegała, by filozof przybliżył jej i jednocześnie
wyjaśnił tym, którzy zarzucali mu negację złożenia bytowego w podmiocie,
współistnienie konstytutywnych elementów res cogitans et res extensa.
Autor Medytacji, w Liście z 28 czerwca 1643 roku do księżniczki Elżbiety argumentuje,
iż dusza daje się ująć czystym intelektem, ciało zaś jego rozciągłość,
kształt, ruch można poznać tym samym intelektem co duszę. Stąd ci, którzy pomijają
naukę filozoficzno-przyrodniczą i używają jedynie zmysłów, nie rozumieją, że
dusza porusza ciałem mimo różnicy substancji. Jest to dowód, że corpus et anima
(Dokończenie z poprzedniej strony) Deizm pozostawał ściśle związany z nową wizją świata, dla której
fundamenty położył francuski myśliciel. Jego koncepcja w kulturze Europy zaowocowała skrajnym racjonalizmem
oraz sekularyzmem. Por. N. M. Wilders, Obraz świata a teologia, dz. cyt., s. 126. To spotkało się
z negatywną reakcją Stolicy Apostolskiej w encyklice Piusa IX, Syllabus errorum, Zob. SErr § I, 1. II-VII.
325 R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii, dz. cyt., s. 112-113.
326 Zob. B. Suchodolski, Wstęp, [w:] R. Descartes, Namiętności duszy, dz. cyt., s. 26-27.
327 Należy tu zauważyć, iż owe zdanie podkreślali z taką samą stanowczością interpretatorzy, a zarazem
i badacze myśli Descartes`a, tacy jak: F. Alquié, W. F. Asmus, L. Chmaj, E. Morawiec, M. Heller.
328 Zob. R. Descartes, Odpowiedź na zarzut czwarty [w:] Medytacje o pierwszej filozofii, dz. cyt.,
s. 270-271. Do tej wypowiedzi odwołuje się Edmund Morawiec, który komentując źródło poznania
u Kartezjusza zauważa, iż francuski myśliciel mówiąc o substancji rozumie ją jako konkretny byt,
który składa się z dwóch zasadniczych principiów: jedno to, dzięki któremu człowiek działa, żyje,
czyli ciało, drugie zaś to, dzięki czemu człowiek myśli, czyli dusza. Pierwsze jest wspólne człowiekowi
i zwierzętom, drugie dotyczy jedynie człowieka. Zob. E. Morawiec, O intuicji intelektualnej
u Kartezjusza, art. cyt., s. 196.
329 Zob. R. Descartes, Listy do Regiusa. Uwagi o pewnym pisemku, tłum. J. Kopania, Warszawa
1996, s. 25-31; tenże, List do Voetiusa, J. Usakiewicz, Warszawa 1998, s. 27; B. Suchodolski, Rozwój
nowożytnej filozofii człowieka, dz. cyt., s. 60.
330 Elżbieta była wnuczką Jakuba I, córką Elżbiety Angielskiej i Fryderyka V. Zob. F. Alquié, Kartezjusz,
dz. cyt. s. 165.
65