Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

1. Średniowieczna filozofia przyrody
Pełna symbolizmu metafora teologiczna jak lustro będzie oddziaływać na niektórych
teologów tego okresu. 66
Pierwsze gwałtowne reakcje, co do przesadnej alegoryzacji świata i natury pojawiły
się w drugiej połowie XII wieku, pod wpływem nowej wiedzy docierającej z obszarów
bizantyjsko-arabskich. Stało się to źródłem narodzin „drugiego nurtu”, a zarazem wielkiego
pędu w Europie do poznania sztuk wyzwolonych. Wilchelm z Conches, zwolennik
quadrivium, kontra przeciwnikom dociekliwości mówił:
Sami nie znają sił natury, a ponieważ pragną, by wszyscy byli towarzyszami ich
ignorancji, nie chcą, aby ktokolwiek siły te badał i poszukiwał przyczyny rzeczy. Chcą
byśmy wierzyli niczym prostacy, aby wypełniło się proroctwo: I był kapłanem niczym
lud. My jednakże twierdzimy, że dla wszystkich rzeczy należy poszukiwać racji. 67
Podobnie Adelard z Bath:
Stwierdzamy, że najpierw należy poszukiwać racji, a dopiero po jej znalezieniu
można, jeśli jest to słuszne podać argumenty z autorytetu. 68
Postawa Wilhelma z Conches i Adelarda Bath była wyjątkowo dojrzała – chodziło
o to, by posługując się księgą natury połączyć ją z filozofią, co umożliwiałoby lepsze zrozumienie
i poznanie Wszechświata, a jako conditio sine qua non zbliżenie się do Boga.
Na tej podstawie widać, jak z wielkim trudem, ale nad wyraz skutecznie księga natury
kierowała ku głębszemu zrozumieniu świata. Natura nie wykluczała księgi Pisma
świętego, a także i teologii. Wobec tego owa wizja świata była oznaką radykalnej zmiany
w pojmowaniu Wszechświata. Stąd świat przestaje być tylko czystym symbolem, jak we
wczesnym średniowieczu, lecz staje się ciągiem przyczyn – causarum series.
„Drugi nurt” uwidocznił się również w nauce Teodoryka z Chartres i jego ornatus
mundi, czyli powierzeniu naturze „ozdoby świata”. Ta naturalistyczna kosmologia – fizyczna
interpretacja księgi Pisma świętego – ukazuje, iż w „urządzaniu” świata, oprócz
Boga, brały udział siły natury. 69 Rzeczą charakterystyczną dlań jest przekonanie, że zarówno
powstanie całego świata, jak i przebieg wszystkich zjawisk w świecie przyrody
można wytłumaczyć przy pomocy kilku fundamentalnych bytów: ognia, powietrza,
wody i ziemi – obdarzonych odpowiednimi właściwościami. 70 Naturalizm metodologiczny,
prezentowany w szkole w Chartres, przyczynił się do radykalnej zmiany
w spojrzeniu na obraz świata i na stworzenie. We wczesnym średniowieczu panował
nie tylko mistyczno-symboliczny obraz świata, lecz postrzegano go również jako signum,
które odsyła bezpośrednio do stwórcy. Według nauki Alain Lilly, poznanie natury
66 Skoro świat był księgą, to interpretowano go jak Pismo święte – symbolicznie. Było to najłatwiejsze
i pożyteczne. Izydor z Sewilli w swym dziele De natura rerum przedstawia zjawiska natury nie w oparciu
o filozofie przyrody – kosmologię, ale jedynie z perspektywy tego, co powiedział św. Ambroży i św. Augustyn.
Zob. M. Heller, Z. Liana, J. Mączka, W. Skoczny, Nauki przyrodnicze a teologia: konflikt i współistnienie,
dz. cyt., s. 97-113. Podobnie Gilbert de la Porree, Clarenbaud z Arras, Jan z Salisbury. Zob. E. Gilson,
Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, dz. cyt., s. 130-139.
67 Wilchelm z Conches, Philosophia Mundi, cyt. za M. Heller, Z. Liana, J. Mączka, W. Skoczny,
Nauki przyrodnicze a teologia: konflikt i współistnienie, dz. cyt. s. 84.
68 Tamże, s. 85.
69 Prazasadą sił natury jest ten sam Bóg, który stworzył człowieka. Zaś siły natury stały się vicaria
Dei – zastępczynią Boga w świecie.
70 Zob. A. Kijewska, Księga Pisma i Księga natury, dz. cyt., s. 206-232; Zob. także, E. Gilson, Historia
filozofii chrześcijańskiej, dz. cyt., 355-357; Por. także, M. Kurdziałek, O niektórych przejawach
racjonalizmu w myśli filozoficzno-teologicznej, XII, SFCH 3 (1967) z. 2, s. 49-70.
23