Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

1. Średniowieczna filozofia przyrody
Przedstawicielami takiego widzenia Wszechświata byli Piotr Tartaretus, Ficino,
Duhem oraz Jodok z Eisenach 120 . Dzięki działalności tychże filozofów przyrody rozwija
się koncepcja świata jako natura universalis. 121 Działo się to głównie wskutek
ożywienia zagadnień fizyczno-matematycznych.
Desygnat nazwy natura universalis, a więc treść pojęcia przyrody rozumianej jako
całość materialnego świata, domagała się swoistego rodzaju wyjaśniania, opartego na
dociekliwości intelektu i na wciąż wzbogacającym się doświadczeniu, nie zaś – jak to
miało miejsce w średniowieczu – na objawieniu. Wobec tego niezbędnym i korzystnym
dla nauk przyrodniczych i dla filozofii przyrody był proces desakralizacji. W praktyce,
w dobie odrodzenia przybierała ona często wrogą postać wobec wiary chrześcijańskiej.
Dążność do wyjaśniania świata i do kreślenia jego obrazu bez odwoływania się do
Boga była priorytetowy w okresie renesansu. 122 Zjawisko to doprowadziło do innego
rozumienia przyczynowości W renesansowym pojmowaniu działania przyczyn chodziło
nie tylko o podkreślanie powolnego procesu odchodzenia od metafizycznego pojęcia
przyczyny Sprawczej, ale o zahamowanie zbyt rozpowszechnionej tendencji
dopatrywania się działania przyczyny nadprzyrodzonej tam, gdzie zupełnie wystarczającym
wyjaśnieniem jest przyczyna czysto naturalna lub trudno dostrzegalny ich
zespół. 123 W tym duchu wielu uczonych „nowej nauki” sprzeciwiało się przypisywaniu
różnych przyczyn przyrodzonych Bogu. 124
Metamorfoza metafizycznego pojęcia przyczyny dokonywała się drogą negacji
całej nauki scholastyków. Dlatego też „zteologizowaną” filozofię przyrody należało
budować w oparciu o naturę, rezygnując z objawienia. To stanowisko popierał Błażej
z Parmy, 125 który niejednokrotnie dawał wyraz swojemu ateizującemu scjentyzmowi,
solidaryzując się z filozofami odkrywającymi antyk i negującymi wiarę. 126
Podobnie zarysowuje się relacja między przyrodą i uzupełniającą ją twórczością
człowieka, między naturą i ars 127 , między nietkniętym przez człowieka światem
i całym królestwem ludzkiej kultury. 128 Proces ten przebiega powoli, zaś humaniści
120 Zob. S. Swieżawski, Dzieje filozofii europejskiej XV wieku, t. 5, Wszechświat, Warszawa 1980, s. 360.
121 Pojęcie natura universalis wywodzą historycy filozofii przyrody od Rogera Bacona. W epoce
renesansu pojawia się w nowej formie wyrazu i oznacza całą naturę istniejącą, całą rzeczywistość.
Zob. S. Swieżawski, Dzieje filozofii europejskiej XV wieku, dz. cyt., s. 360.
122 Myśliciele renesansowi krytykowali sposób uprawiania filozofii i nauki średniowiecza, przede
wszystkim z racji tak zwanego autorytaryzmu, czyli odwołania się do najwyższego autorytetu Boga.
W tym fakcie mieści się przeświadczenie, iż należy odejść od takiego stylu nauki, by w ten sposób móc
pogłębić rzeczywistość otaczającą człowieka. Zob. P. Mazanka, Źródła sekularyzacji i sekularyzmu w
kulturze europejskiej, Warszawa 2003, s. 153-154.
123 Zob. S. Swieżawski, Dzieje filozofii europejskiej XV wieku, dz. cyt., s. 364.
124 W nauce średniowiecznej wszelkie poszukiwania sprowadzały się do zagadnień metafizycznych
z uwypukleniem Boga jako zasady wszelkiego działania w świecie. W odrodzeniu zaczęła się powoli
zmieniać koncepcja badań świata przyrody. Nowość podejścia do nauki przejawiała się w tym,
iż zaczęto rozpatrywać kosmos biorąc pod uwagę, jako punkt wyjścia, jego strukturę oraz zjawiska.
Zob. P. Mazanka, Źródła sekularyzacji i sekularyzmu w kulturze europejskiej, dz. cyt., s. 156.
125 Zob. S. Swieżawski, Dzieje filozofii Europejskiej XV wieku, dz. cyt., s. 367.
126 Podobne, choć znacznie mniej skrajne akcenty występują u wielu uczonych tej epoki, takich jak:
Antonio Guaineri, Oliwer ze Sieny, Giannozzo Manetti, Lorenzo Valla czy Leonardo da Vinci. Również
bastionem naturalizmu, ale nie tak skrajnego jak u Błażeja z Parmy oraz Pomponazziego, byli
uczeni z Uniwersytetu Krakowskiego. Przedstawiciele tegoż uniwersytetu, wskutek nowo powstałych
ruchów, takich jak: epikureizm czy burydanizm, dążyli do oddzielenia filozofii przyrody od teologii.
A głosząc tezę, iż Wszechświat jest w swej istocie poznawalny rozumem, bez odwołania do teologii,
częściowo przyczynili się do upadku teocentrycznej wizji świata. Zob. S. Swieżawski, Dzieje filozofii
Europejskiej XV wieku, dz. cyt., s. 367, 369.
127 Por. T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1994, s. 384-385.
128 Por. A. Nowicki, Filozofia francuskiego odrodzenia, Warszawa 1972, s. 10-11.
33