Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

3. Konsekwencje
skłonności, cechującej całe ludzkie postępowanie, i jako taka jest odnośnikiem zachowania
etycznego w życiu społecznym. Toteż o wartości ludzkiego postępowania w życiu
społecznym decyduje, poznanie, które jest źródłem działania, a to z kolei wypływa z antropologii,
która ma swe implikacje w nauce filozoficzno-przyrodniczej.
Inną zasadę, która nie jest oderwana od pozostałych, stanowi reguła świadcząca
o realizmie w podejściu do zagadnień społecznych. Kartezjusz odwoływał się w niej
do etyki stoickiej. 397 Mianowicie, łatwiej jest pokonać samego siebie niż przeznaczenie,
podobnie łatwiej jest zmienić swe pragnienia, dążenia aniżeli porządek świata. Ten
ostatni człon człowiek może jedynie odkryć i zrozumieć, by lepiej egzystować w makro-
i mikrospołeczności. Zatem lepiej jest żyć w przekonaniu, że jedynie myśli są w zasięgu
człowieka a nie rzeczy, które w pewien sposób są nieosiągalne.
To odwołanie się Kartezjusza do stoicyzmu zdradza naturalną dążność ludzką do
osiągnięcia cnoty, co dowodzi z kolei, że wszyscy mają to samo przeznaczenie. Zatem
zgodność ludzkiego przeznaczenia przejawia się również wewnętrznie, czyli w świadomości
poszczególnego człowieka. 398 Inaczej mówiąc – cogito ergo sum. Dlatego u Kartezjusza
występuje ścisły związek między dążeniem do najwyższego dobra – cnoty
a wspólnotą, w której istotną rolę odgrywa poznanie.
Ostatnia reguła najsilniej wiąże się z jego koncepcją filozoficzno-przyrodniczą.
Polega ona na uznaniu pracy nad własnym umysłem i stanowi najważniejszy element
jego poglądów, nie tylko filozoficznych, ale i etycznych. 399 Kartezjusz sam w sposób
otwarty podkreśla, iż odkrycie własnej metody dało mu możność osiągnięcia nie tylko
wiedzy pewnej czy prawdy, ale i możliwość odpowiedniej postawy etycznej względem
konkretnego człowieka. Dzięki temu filozof podtrzymuje, iż jednostka nie może
utracić zadowolenia, jeżeli pracuje nad rozwojem swego umysłu, a tym samym nad
wzrostem swego cnotliwego postępowania. 400
Rozwój umysłowy, czyli praca nad wzbogacaniem rozumu, pozwala panować
nad afektami, dzięki czemu podmiot działający osiąga wewnętrzną inteligibilność,
harmonię oraz zadowolenie w życiu społecznym. Przeto trzeba mieć stałą wolę czynienia
dobra – tym samym odróżniać to, co od człowieka jest niezależne i to, co od
podmiotu zależy, a następnie traktować w sposób stoicki rzeczy. Kartezjusz mówiąc
o rozwoju umysłu miał na myśli rozwój życia cnotliwego, w którym przyjemność
ratio jest szersza niż przyjemność cielesna, gdyż ta ostatnia wydaje się znacznie
mniejsza, albowiem jej trwanie związane jest z poruszeniem, a zarazem z pożądaniem,
a to jest jedynie dobre, gdy jest następstwem prawdziwego poznania. 401 Jednocześnie
francuski filozof dzieląc i wartościując życie ludzkie docenia dobro
umysłu, nie pomijając bonus corpus i dobra materialnego.
Myśl moralna związana jest u Kartezjusza z jego ogólnymi poglądami filozoficznymi,
402 gdyż całą wiedzę o podstawach i działaniu bytu znajduje w sobie samym. To
staje się podstawą do wytworzenia twierdzeń o świecie przyrody, o człowieku oraz
o Esse perfecta. Te principia wiążą się z pojęciami wrodzonymi, które swą oczywistością
gwarantują prawdziwość poznania, zatem w zakresie etycznym, przy udzia-le
rozumu i intuicji, wskazują na pozytywne atrybuty, które powiększają ludzką doskonałość
działającą w społeczności. Normy moralne dotyczą jedynie ludzi, albowiem
397 Zob. przypis 47, [w:] R. Descartes, Namiętności duszy, dz. cyt., s. 199.
398 Zob. R. Descartes, Rozprawa o metodzie, dz. cyt., s. 30-31.
399 Zob. F. Indan, Myśl etyczna Kartezjusza, art. cyt., s. 9-10.
400 Zob. R. Descartes, Rozprawa o metodzie, dz. cyt., s. 33-36.
401 Zob. R. Descartes, Namiętności duszy, dz. cyt., s. 152-153.
402 Zob. L. Chmaj, Kartezjusz i jego filozofia w świetle ostatnich badań, art. cyt., s. 290.
78