Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

1. Średniowieczna filozofia przyrody
W epoce średniowiecza podjęto dwa problemy: pierwszy – jakie wyobrażenie kosmosu
zawarte jest w Biblii, drugi zaś to konfrontacja biblijnego obrazu świata z nauką
greckich filozofów. Zabieg ten miał na celu doprowadzenie do harmonijnej syntezy
obu idei. Temu zadaniu teolodzy średniowieczni oddali się z ogromnym zapałem.
Współcześni egzegeci na to pytanie odpowiadają opierając się na hermeneutyce biblijnej.
35 Bez wątpienia, uważają bibliści, w Piśmie świętym występuje wiele nawiązań
do kosmologii, jak na przykład opis budowy świata 36 czy ruchu planet. Jednak problem
kosmologii w Biblii – za Hermanem Sassem – można podsumować następująco: Księga
natchniona zawiera tyle opisu Wszechświata, na ile wyraża prawdy teologiczne. 37
Podobnie w pismach Nowego Testamentu Wszechświat jest sprawą wtórną, nigdzie
nie jest przedmiotem zwiastowania, jak w innych religiach antyku czy też żydowskich
pismach apokaliptycznych. Nie istnieje właściwie nowotestamentalna wizja świata. Kosmologia
nie należy do przesłania Ewangelii, kosmos jest przedmiotem proklamacji
o tyle, o ile jest związany z Bogiem jako swoim Stwórcą, Zbawcą i Panem. 38 To, co zostało
powiedziane o Nowym Testamencie w znacznym stopniu odnosi się również do
Starego Testamentu, mimo istnienia przyrodniczego obrazu świata. Z jednej strony
Pismo Święte ukazuje wspaniałość stworzenia i chwali jedynego Władcę, Pana nieba
i ziemi, z drugiej przestrzega przed fałszywą interpretacją otaczającej natury. 39
Dla średniowiecznego teologa Biblia reprezentowała określone wyobrażenie o świecie
– dominował pogląd, że Pismo święte zawiera geocentryczny obraz świata a chrześcijanin
nie może od niego odstąpić. Takie postrzeganie Wszechświata odpowiadało
w zasadzie wizji, jaką posiadali w większości greccy filozofowie. Owemu zagadnieniu
w epoce średniowiecza poświęcono wiele dzieł, początkowo w formie komentarzy
do Hexaemeronu, a później komentarzy do Sentencji Piotra Lombarda.
Dawały one komentatorom okazję do wykazania się znajomością Pisma świętego
oraz możliwość zaprezentowania dawnych autorów i ich nauki o budowie Wszechświata.
40 Dziś natomiast, przy całej wiedzy biblijnej, Pismo święte nie jest i nie może
33 Średniowieczni teologowie, podobnie jak Ojcowie Kościoła, nie dostrzegali tych, którzy Wszechświat
postrzegali inaczej – heliocentrycznie, co dawało inne rozumienie świata przyrody, człowieka
i Boga. Byli to między innymi: Arystarch z Samos, Epikur z Samos, Demokryt. Zob. A. G. Pocholczyk,
Wszechświat katastroficzny, Tarnów 1996, s. 17.
34 Zob. A. C. Crombie, Nauka średniowieczna i początek nauki nowożytnej, t. 1, tłum. S. Łypacewicz,
Warszawa 1960, s. 109-124.
35 Zob. J. S. Synowiec, Jak rozumieć Hexameron, CT 52 (1982) z. 1, s. 5-46.
36 Pogląd Izraelitów na budowę świata, podobnie jak ich sąsiadów, opierał się na najprostszych spostrzeżeniach.
Świadomość, iż są ludy, które zamieszkują na krańcach lądu widząc morze, źródła bijące
z ziemi, wyobrażono sobie, iż ziemia ma kształt płaskiej wyspy i unosi się na wodach (Wj 20, 4; Ps 136, 6),
które określano jako wody dolne (Rdz 1, 6. 7). Fakt, że podczas wstrząsów sejsmicznych ziemia się nie zapada,
dało podstawę i przekonanie, że osadzono ją jak budynek na dobrze przygotowanych fundamentach
(1Sm 2, 8; 2Sm 22, 16; Ps 75, 4; Hi 9, 6), zaś wyspy, które są oddalone od stałego lądu, postrzegano jako
krańce świata (Rdz 10, 5; So 2, 11; Iz 40, 15). Wyobrażono sobie, że nad ziemią jest sklepienie w postaci
płyty z przeźroczystego kryształu (Wj 24, 10; Iz 34, 4), która spoczywa na górach, na krańcach świata (Hi
26,11). Nad tak rozumianym światem umieszczono wody górne (Rdz 7, 11; Ps 78, 23), a nad nimi usytuowano
siedzibę Boga (Rdz 21, 17; 22, 11. 15; Iz 40, 22; Ps 18, 11-16; 29, 3; 77, 18n), z której zstąpił On na
ziemię. Zob. J. S. Synowiec, Na początku; wybrane zagadnienia Pięcioksięgu, dz. cyt., s. 138; Por. także.
E. Galbiati, A. Piazza, Biblia księga zamknięta, Łódz 1971, s. 73-88.
37 Por. N. M. Wildiers, Obraz świata a teologia, dz. cyt., s. 29.
38 Zob. G. A. Maloney, Chrystus kosmiczny, tłum. T. Mieszkowski, Warszawa 1986, s. 21-88.
39 Zob. Ps 19; Mdr 13, 1-2; 2 Mch 7, 28.
40 To, co nazywa się kosmologicznymi ideami Biblii, są to w istocie twory autorów epoki średniowiecza:
nie są one ani hebrajskie, ani greckie, są mieszaniną obu. Zob. N. M. Wildiers, Obraz świata
a teologia, dz. cyt., s. 29.
17