Filozofia przyrody, Kartezjusz i porządek życia społecznego

3. Konsekwencje
od Boga, który jako Deus ex machina 319 wytrącił Wszechświat z bierności nadając mu
określone prawa. 320 Od tej pory suma ruchu była niezmieniona. Zatem istnieją w świecie
dwie substancje: myśląca i rozciągła, dusza i ciało. Te oddzielne światy nie stykają
się ze sobą, poza jednym wyjątkiem – w człowieku:
I rzeczywiście nie ulega wątpliwości, że wszystko to, o czym mnie poucza natura,
zawiera coś z prawdy (...). Owa natura (...) o niczym mnie dobitniej nie poucza jak o tym,
że posiadam ciało, które źle się czuje, gdy ja czuję ból, które łaknie jedzenia lub picia, gdy
odczuwam głód lub pragnienie; dlatego nie powinienem wątpić, że jest w tym coś z prawdy.
Uczy mnie też natura przez owe wrażenie bólu, głodu, pragnienia, że ja nie jestem tylko
obecny w moim ciele, (...) lecz że jestem z nim jak najściślej złączony i jak gdyby
zmieszany, tak że tworzę z nim jakby jedną całość. W przeciwnym bowiem razie ja, który
nie jestem niczym innym jak rzeczą myślącą, nie odczuwałbym bólu, gdy ciało moje zostaje
zranione, lecz samym tylko intelektem ujmowałbym owo zranienie (...). Nie są bowiem
z pewnością niczym innym owe wrażenia (...) jak tylko pewnymi odmianami
myślenia powstałymi z połączenia i jak gdyby pomieszania umysłu i ciała 321 .
Kartezjusz wyjaśniając owe połączenie duszy i ciała dopuszczał możliwość tego
połączenia w funkcjach mózgu. Pisał w Medytacjach, iż spostrzegł, że na umysł nie
działają bezpośrednio wszystkie części ciała podmiotu, lecz tylko mózg, to znaczy
tylko mała jego część, mianowicie ta, w której ma się znajdować zmysł wspólny 322 .
Wobec tego wrażenia zmysłowe, które powstają w ciele człowieka, są przydatne do
życia, ale nie mają wpływu na poznanie, a zarazem uzyskanie prawdy. Są one dane
umysłowi tak samo jak uczucia, ale jedynie by sygnalizowały, co jest dla osoby
właściwe, z pominięciem conditio sine qua non, to jest dowodzenia verum. 323 Owo
swoiste stanowisko przeciwstawiało się nie tylko antycznemu spojrzeniu na
człowieka, ale uderzało w kanon wypracowany w epoce scholastycznej. 324 Oddzielenie
ciała od duszy w filozofii przyrody francuskiego myśliciela powodowało, iż
ciało ze swej natury było podzielne, umysł zaś całkowicie niepodzielny.
319 Bóg Descartesa został zdeterminowany funkcją filozoficzną – tym samym przestał być Bogiem
w wymiarze chrześcijańskim, co natychmiast zauważył Pascal i skrytykował takowe ujęcie, nie mogąc
zgodzić się na deistyczną koncepcję rzeczywistości, a tym samym na mechanistyczne ujęcie człowieka.
Natomiast kilka wieków później Gilson nie wahał się użyć wyrażenia „regresja” na określenie mechanistycznego
ujęcia Wszechświata, gdzie Bóg sprowadzony został jedynie do Zasady. Zob. J. Sochoń,
Ateizm, Warszawa 2003, s. 172.
320 Zob. L. Chmaj, Rozwój filozoficzny Kartezjusza, dz. cyt., s. 174-177.
321 R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii, dz. cyt., s. 106-107.
322 Koncepcję zmysłu wspólnego Descartes zaaplikował na grunt swej filozofii przyrody korzystając
z dorobku naukowego greckiego systematyka Arystotelesa, który w rozważaniach o duszy zawarł
znaczenie owego zmysłu wspólnego. Zob. Arystoteles, O duszy, 424b-427a, s. 108-117. Zmysł wspólny
jest to zdolność polegająca na łączeniu i zawieraniu w sobie wszystkich wrażeń psychicznych, które
gromadzi podmiot. Stanowi on centralny zmysł nadrzędny i ogólny, któremu podporządkowane są
wszystkie zmysły jednostkowe. Podczas gdy te ostatnie dostarczają informacji o szczególnych cechach
ciała, zmysł wspólny wytwarza przedstawienie ich cech ogólnych. W zmyśle wspólnym przejawia
się jedność podmiotu postrzegającego, jak i jedność postrzeganego przedmiotu. Zmysł wspólny
jako naczelny ma swoje siedlisko w określonym narządzie ciała, zwanym sensorium. Owe sensorium,
zwane też commune stanowi tę część mózgu, która jest pierwotna i zasadnicza dla człowieka. Zob.
przypis 53, [w:] R. Descartes, Człowiek – opis ciała ludzkiego, tłum. A. Bednarczyk, Warszawa 1989,
s. 165; Por. także, tenże, Medytacje o pierwszej filozofii, dz. cyt., s. 113.
323 Zob. E. Morawiec, Przedmiot a metoda w filozofii Kartezjusza, dz. cyt., s. 44.
324 Wystąpienie Kartezjusza przyczyniło się do epokowej zmiany w myśli kultury europejskiej. Doprowadził
on do zerwania z tradycyjną metodą poznania świata przyrody, człowieka i Boga jako praprzyczyny
Wszechświata. Zob. Jan Sochoń, Ateizm, dz. cyt., s. 169-171. Następstwem tak rozumianej rzeczywistości
był deizm, zarówno w pozytywnym jak i negatywnym aspekcie. (Dokończenie na następnej stronie)
64