Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

Erməni xadimlərinin məlumatlarına əsaslanan müəllif I ġah Abbas haqqındanə qədər hədyanlar yağdırsa da, (177, böl. I, səh. 5-6) fakt budur ki, 1605-ci ildə Iġah Abbasın fərmanı ilə Ģahlığın ərazisində pərakəndə yaĢayan ermənilərin yığcamhalda yaĢamaları üçün Ġsfahana yaxın ərazidə Yeni Culfa Ģəhəri salınmıĢ, ermənilərüçün kilsə və monastr inĢa edilmiĢ, onların xarici ticarətlə məĢğul olmaları üçüngeniĢ imtiyazlar verilmiĢdir. Hətta I ġah Abbas bu tikililər üçün xəzinədən pulayırmıĢ və bu iĢi mükafatlandırmıĢdır (125, 21).Əsl həqiqət budur ki, ġah Abbas tərəfindən Ərdəbil və Ġsfahan ətrafınaköçürülən əhalinin böyük əksəriyyəti Qarabağın və Zəngəzurun sonradan Ģiəliyiqəbul etmiĢ azərbaycanlı əhalisi idi. Səfəvi xanədanı bu insanların Osmanlıtürkiyəsinin tərəfini saxlayacağından ehtiyat edərək onları imperiyanın içərisinə,daha çox nəzarət olunan ərazilərə köçürmüĢdür.Erməni tacirləri Səfəvilər dövlətinin xarici ticarət əlaqələriningeniĢlənməsində xüsusi rol oynayırdılar. ġahlığın ərazisində olan ermənikilsələrinə xüsusi güzəĢtlər verilmiĢdi. Onlar vergiləri yerli hakimlərə deyil,birbaĢa Ģah xəzinəsinə verirdilər (161, 181).Erməni tacirləri varlandıqca erməni kilsələrinin var-dövləti aĢıb-daĢır,nəticədə onların dövlət yaratmaq üçün iĢtahaları daha da güclənirdi. Bu iĢi həyatakeçirmək üçün erməni kilsəsi gizli olaraq Avropa ölkələrində özünə himayəçiaxtarırdı. "1678-ci ildə Eçmiədzində (Üçmüədzin kilsəsi) keçirilmiĢ gizli yığıncaqAvropaya 3 dünyəvi və 3 din xadimindən ibarət nümayəndə heyəti göndərməyiqərara alır. Onların məqsədi erməniləri Ġran zülmündən azad etmək idi... Yoldanümayəndələrdən Yakov öldüyü üçün onlar geri qayıdırlar, yalnız Yakovun oğluOri erməni tacirləri ilə birgə Venetsiyaya gəlir. Üç ay orada qaldıqdan sonraFransaya.... Oradan isə Reyn knyazı Platin Vilhelimin yanına gələrək vətənininhimayə və azad edilməsi məqsədilə orada 4 il hərbi qulluq edir (177 böl. I, səh. 20-21).20 il Avropanı gəzib dolaĢan Ġsrael Ori... Fransanın yüksək dairələri iləəlaqəyə girərək, ermənilərin himayə edilməsi məsələsini qaldırır, lakin soyuqmünasibətlə qarĢılaĢır.1699-cu il aprelin 4-də Eçmiədzinə (Üçmüədzin), oradan isə Qanzasaragələn Ori Ģura çağıraraq Avropanın nəhəng, qüdrətli bir hökmdarının yanındangəldiyini söyləsə də, əsas məqsədini açıqlamır, həmin hökmdarın xristianlar üçünkilsə, xəstəxana və digər zəruri müəssisələr tikdirməyə köməklik göstərəcəyinibildirir (177 böl. III, səh. 22). Bu məlumatdan bəlli olur ki, Ori hakimiyyətdairələrindən çəkindiyi üçün bütün bu iĢləri gizli görmüĢdür.Qanzasarda müvəffəqiyyət qazana bilməyən Ori məliklərin məsləhəti iləaprelin 9-da Zəngəzura gedir, indiki Sisyan rayonunun Əngələvid kəndində MəlikSafrazın yanında məlikləri yığaraq knyazın məktubunu öz Ģəxsi izah və əlavələriilə onlara oxuyur. Elə burada da məliklərin knyaza cavab məktubu yazılır. Məliklərməktubda öz sevinc və təĢəkkürlərini bildirərək, köləlik və təfirqədən çıxmaq üçün108