Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

Qafan rayonunun adı tarixi mənbələrdə 1074-cü ildən baĢlayaraqKapan Ģəklində çəkilir. Çox güman ki, bu ad qədim türk tayfalarından olanpeçeneqlərin kapan tirəsinin adı ilə bağlıdır (129, 106; 107).Kapan, Qafan, Qapan adı ilə Türkiyədə, Azərbaycanda (Qapanlı),Gürcüstanda və ġimali Qafqazda yaĢayıĢ məntəqələri vardır. Bu da ki, toponimintayfa adı ilə, etnosla bağlılığını göstərən əlamətdir. Peçeneqlərin bu yerlərəgəliĢindən əvvəl Albaniyanın Sünik vilayətinin ərazisinə daxil olan Qafan mahalıHaband, yaxud Aband adlandırılmıĢdır. Aband mahalının adı MoiseyKalankatuklunun "Alban tarixi" əsərində (88, I kitab XIV fəsil) Arsağın bir əyalətikimi qeyd olunur. Bu yerin adı Moisey Xorenskinin "Tarix"ində də, Sisakanvilayətinin Haband bölgəsi kimi qeyd olunur (23, III kitab, III fəsil).Bu Ģəhərin adı Qafan Ģəklində ilk dəfə fars mənbələrində (RəĢidəddin)iĢlənmiĢdir.Orta əsr Ġran tarixçisi və coğrafiyaĢünası Həmdullah Qəzvininin 1345-ciildə yazdığı "Zeyle tarix-e qozide" ("SeçilmiĢ tarixə əlavə") kitabında nəql edilir:"Əmir Hüseyn Çobaninin oğlu Əmir Qoç Həsən, Əmir ġeyx Həsən Çobanidəndaldalanıb Qafan yaxınlığında olan Qarakilsəyə qaçdı və orada gizləndi (62, 54).Qafan Ģəhəri XVIII əsrə qədər Kapan qalasından (erməni mənbələrindəBaqaberd) ibarət olmuĢdur. Kapan qalası Kapan-Qacaran (oğuzların qacartayfalarının adı ilə bağlıdır) Ģosse yolunun üstündə, Oxcu çayının sağ sahilində,indiki Kapan Ģəhərindən 10 km Ģimalda olmuĢdur.Kapan qalası 1103-cü ildə qəza Səlcuq türkləri tərəfindən fəth edilmiĢ,Kapan əhalisinin müsəlmanlaĢdırılması prosesi bu dövrdə demək olar ki, baĢaçatdırılmıĢdır. Erməni mənbələrində qeyd olunur ki, Səlcuq türkləri Sünikknyazlığının paytaxtı sayılan Baqaberd qalasını ələ keçirmiĢ və orada olan 10 mindini mövzuda (xristian) əlyazmanı məhv etmiĢlər (199, 34).Çingiz xanın Qərb yürüĢünü davam etdirən moğol-tatarlar XIII əsrin 30-cuillərində Süniki, o cümlədən, Kapan rayonunun ərazisini iĢğal etmiĢlər (116, 47).Qafan rayonu XV əsrdə Qaraqoyunlular və Ağqoyunluların, 1510-cu ildənisə Səfəvi xənadanının təsir dairəsində olmuĢ, 1578-ci ildə isə osmanlılarıntabeçiliyinə keçmiĢdir.Osmanlı Türkiyəsi ilə Səfəvilər dövləti arasında bağlanmıĢ müqaviləyəəsasən bu ərazi 1639-cu ildə Zəngəzurun qalan əyalətləri ilə birlikdə Ġranın, dahasonra isə Türkiyənin hökmranlığı altına keçmiĢdir.1722-26-cı illərdə gürcü mənĢəli Davit Bek Qafanda Səfəvilərə qarĢı üsyanqaldırmıĢ, iki il ərzində isə Baqaberdi (Qapan, yaxud Oxçu qalasını) öz əlindəsaxlamıĢdır.1730-cu ildə Türk qoĢunları Qafanı ələ keçirmiĢlər, Ġran hökmdarı NadirĢah ƏfĢarın qoĢunları 1735-ci ildə Qafana girmiĢdir. Qafanın ərazisi 1805-ci ildəRusiyaya birləĢənə qədər Qarabağ xanlığının tabeliyində olmuĢ və Qarabağ xanlarıtərəfindən idarə edilmiĢdir.196