DÜġMƏNLƏRĠNDƏN GÜCLÜ ġƏXSĠYYƏT - Kitabxana

Bir səbəbi göz qabağındadır: ASE-nin ilk cildindəki məqalələri. BaĢredaksiya heyətinin üzvünün burada Azərbaycan tarixinin qədim dövrlərinə vətarixi Ģəxsiyyətlərə aid 9 məqaləsi dərc olunmuĢdu. Bəzilərini nəzərdən keçirək.Ziya Bünyadovun «Abeskun» məqaləsindən bəlli olur ki, orta əsrlərdə Xəzərdənizinin cənub-Ģərqindəki adada belə bir liman Ģəhəri varmıĢ. Ona «Abiskun,Absukun, Abasqun» da deyilərmiĢ. ġəhərin xarici ölkələrlə, o cümlədən Avropaölkələri ilə ticarət əlaqələri olmuĢdur. O dövrdə Abeskun Ģəhərinə görə Xəzərdənizinə Abeskun dənizi deyilərmiĢ. Ziya Bünyadov tarixi mənbələrə əsaslanaraqqeyd edir ki, Məsudi, Nasir Xosrovi, Yaqut Həməvi, Rudəki və baĢqalarınınəsərlərində bu Ģəhərdən bəhs edilir.1976-cı ildə Ziya Bünyadovu baĢ redaksiya heyətinə salmayanlar onun«Abeskun» məqaləsindəki «Məqsudi, Nasir Xosrovi, Yaqut Həməvi, Rudəki vəbaĢqalarının əsərlərində» sözlərini də ixtisar etmiĢlər.Z.Bünyadovun «Aquen məclisi», «Aran kilsəsi» və «AranĢahlar»məqalələri tamamilə çıxarılmıĢdır. Niyə? Niyəsi məqalələrlə tanıĢ olduqdan sonraüzə çıxır.Z.Bünyadovun məqaləsindən aydın olur ki, Azərbaycanda Bərdəyaxınlığında erkən orta əsrlər dövründə Aquen adlı Ģəhər olmuĢdur. Aran kilsəsinin(alban kilsəsinin) müstəqilliyini möhkəmlətmək, kilsənin xeyrinə əhalidən toplananvergilərin miqdarını tənzim etmək və rəsmiləĢdirmək üçün III Vaçaqanınhakimiyyəti dövründə (təqribən 485-510) Aquen Ģəhərində keçirilmiĢ məclis«Aquen məclisi» adlanır.Z.Bünyadovun «AranĢahlar» məqaləsındən məlum olur ki, «AranĢahlar -Aran hökmdarları sülaləsidir. 10 əsrədək hakimiyyət baĢında olmuĢlar. Adını Aranetnik terminindən götürmüĢdür. AranĢahlar Aranın birləĢməsində böyük roloynamıĢlar».Z.Bünyadovun «Aran kilsəsi» məqaləsində oxuyuruq: «Feodalhakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinə xidmət edən Aran kilsəsinin mərkəziQəbələ idi... Aran kilsəsinin təsiri Aranın qərbində (Arsax, Uti, Sünük və s.) dahagüclü idi. Köçərilərin basqınları ilə əlaqədar olaraq, katolikos Abasın dövründə(551-95) kilsə mərkəzi Dərbənd yaxınlığındakı Çoladan Bərdəyə köçürüldü (552).Erməni katolikosu Ġlya Aran kilsəsinin müstəqilliyinə son qoymaq üçünVIII əsrin əvvəlində xəlifə Əbdülməlikə xəbər verdi ki, aranlılar (albanlar) XilafətəqarĢı Bizansla əlaqə yaratmıĢlar. Aran kilsəsinə Səfəvilər, rus çarları da köməketmiĢlər. 1836-cı ildə, Qriqorian kilsəsinin təkidi ilə Peterburq Müqəddəs SinoduAran kilsəsini ləğv etmiĢdir».Mərhum akademikin 1976-cı ildə ASE-nin birinci cildinə salınmayan bu 3məqaləsindən çıxan baĢlıca məntiqi nəticə bu idi: Qafqaz Albaniyasının tarixiərazisi Azərbaycanın coğrafi ərazisidir! «Aran kilsəsi» məqaləsində deyilirdi:«Erməni Qriqorian kilsəsinin xadimləri Aran (alban) dilində yazılmıĢ kitabları307