Bloemlezingen Staring, Lucebert, Schierbeek - De open ruimte

schrijver die zijn ideeën zo zuiver (zuiver) mogelijk tot uitdrukking wil brengen, zal tegen
de in zijn koterieën geldende regels inzake grammatika, spelling, smaak, gevoel,
schoonheid etc. niet zondigen. Maar er zijn ook boeren die zich interesseren voor
botanie, en zo is Lucebert een dichter die materiaalonderzoek als grondslag van zijn
dichterschap ziet. Niet 'geest' is uitgangspunt, maar 'stof'. Met materiaal (letters,
klanken, woorden) kun je van alles doen - óók het zo schikken dat de geest er onderdak
vindt. Niet 'inhoud' is primair, maar 'vorm'. Luceberts werkplaats is niet alleen 'atelier'
maar ook en vooral 'laboratorium', en daar heeft het woordenboek een ereplaats naast
andere boeken waar hij uit putten kan, als het toeval hem gunstig is.
Van Dale kun je op twee manieren gebruiken. Het woord dat je niet kent, kun je erin
vinden en verlichting wordt je deel, en daar is het Van Dale ook om te doen geweest.
Maar het is bovendien een boek waar je voor de aardigheid (voor de poëzie dus) in
bladeren kunt, en Lucebert doet dat graag. Een doodgewoon woord blijkt soms
verrassende betekenissen te dragen, of ons kombinasievermogen in een onverwachte
richting te leiden. Tot dan toe was het leeg, 'geijkt', maar nu treft het ons in zijn naakte
vorm. Neem het gewone woord 'as' in de betekenis
[p. 16]
van 'overschot dat bij de verbranding van organiese stoffen overblijft'. Bij Van Dale
vinden we dan een spreekwijze: 'zo droog als as'. Toevalligerwijs lezen we nu ook wat
Van Dale van het woord 'melasse' zegt, nl. 'dik vloeibare, suikerhoudende massa die bij
de suikerbereiding overblijft en waarin de suikerdelen niet meer kristalliseren'! As en
melasse - stoffen die beide afvalprodukten zijn, waarvan de ene kurkdroog is, de ander
voorgoed visceus. Een dichter die een pessimistiese kijk op de zaken heeft, kan die visie
nu met behulp van deze twee woorden tot uitdrukking brengen:
as alles
melasse alles
en suggereren dat de schepping een afvalprodukt is, en dat het produkt waar het de
schepper om te doen was, niet hier gezocht moet worden. Dat de pelgrimstocht der
mensheid een vergeefse is, aangezien het hogere ons, welke moeiten we ons ook
getroosten, verborgen blijft. As en melasse, twee woorden, die aan elkaar tegengesteld
zijn, maar die in het woord alles innig met elkaar worden verbonden:
maar alles is melasse
en alles is as...
Er staan in dit gedicht meer voorbeelden van Luceberts materiaalonderzoek. Het woord
'meethand' bij voorbeeld door letterverandering gevormd uit 'meetband'; 'metafoon'
volgens hetzelfde prinsipe uit 'metafoor'. Hoe komt hij ook aan 'gerst' in dit gedicht?
Terug dan naar 'as' in Van Dale, daar staat:
[p. 17]
'as van graangewassen bevat altijd kiezelzuur'. Kiezelzuur is, zoals het woord al
aangeeft, een vloei-, kiezel een vaste stof, die voornamelijk uit kiezelzuur bestaat. As
alles, melasse alles: op die manier brengt Lucebert ons in zijn labirint. Misschien helpt
Van Dale ons er wel weer uit...
In tegenstelling tot de dichters die in de jaren vijftig een tijdlang 'traditioneel' zijn
genoemd, bestaat de keten van assosiasies die door het gedicht loopt bij Lucebert niet
hoofdzakelijk uit begrippen of ideeën (Der Mouw), louter klanken (Jan Engelman),
beelden (iedereen, een enkele opmerkelijke figuur daargelaten), woorden en groepen
van woorden die elkaar organies voortbrengen (Van Ostaijen, Gaston Burssens) of blote
gevoelens (Wies Moens, J. C. van Schagen), maar uit voorstellingen die niet met de in de
fisika geldende wetten in overeenstemming zijn, wèl met die van de taal zelf. Door