Bloemlezingen Staring, Lucebert, Schierbeek - De open ruimte

(horror)
4 aan de ene zij de zee de 1 de dier
(horror)
Bij deze voorbeelden valt op te merken dat in 1 het woord zeeëngte het woord zingende
determineerde (of andersom) in 2 determineert lang het woord land (of andersom) in 3
determineert heer de lettergreep hor; ror is een palindroom; in 4 hebben we de grootste
moeilijkheden: De woorden 'de ene' determineren de
[p. 43]
woorden 'de l' (of andersom); 'zij' determineert 'zee' (of andersom); 'de' determineert
'de', ook daar waar 'het' ware geboden.
Het blijkt dat woordopeenhopingen als 'aan de ene zij de zee de 1 de dier' eenvoudig te
doorzien zijn, als men ervan uitgaat dat uit de determinerende woorden aan rijm
verwante scheppingen voortkomen. Bovendien ontstaan door dit letterspel ook regels die
niets moeilijks hebben, bij voorbeeld:
een klein kind kan men versteend doen staan in kant
kind, kan, kant hangen door de determinering samen, evenals versteend en staan.
En nu die as van simmetrie. Wie zegt 'de ene zij', moet aanstonds zeggen 'de andere zij',
en bouwt dus een simmetries taalprodukt op. Bij Lucebert krijgt dit spel meteen een
dubbele bodem, omdat het gestelde dat aan de ene zij ondergebracht moet worden,
reeds formeel een spiegelbeeld oplevert. Met andere woorden, het vers
aan de ene zij de zee de 1 de dier
heeft al een as van simmetrie in zichzelf, die samenvalt met het tweede woordje de. Zij
staat tegenover zee; de ene tegenover de 1. De woorden de dier maken de simmetriese
opbouw ondoorzichtig. We hebben hier te maken met een vorm, door Lucebert
gevonden, die nauw verwant is aan kreeftdicht en palindroom, maar met dit verschil, dat
het vers niet van achter naar voren te lezen is! Bij kreeftdicht of palindroom kunnen de
woorden voor- en achterwaarts gelezen worden. In ons heelal
[p. 44]
vertoont ieder verschijnsel een zekere simmetrie: alleen de tijd niet. Vertoont daarom
ruimtelijk ('lichamelijk') een vers van Lucebert een bepaalde simmetrie, dan betekent dat
nog niet, dat het omkeerbaar is. Er wordt in die woordophopingen iets 'onvolmaakts'
gedemonstreerd, dat het menselijke (en het 'lichamelijke') eigen is. De tijd beweegt zich
voor ons bewustzijn 'vooruit', en kan niet keren. De woordophoping kan dat evenmin en
probeert men het toch, dan desintegreert de eenheid in woorden die geen enkele
samenhang meer hebben. 'Drijf en draf palm klem en ram' is een ritmies en klankvol
geheel. Omkering heeft niet ten gevolge dat de woorden zich herenigen tot een eenheid
die zich wat klank en ritme aangaat met het origineel meten kan.
Konklusie: palindroom en kreeftdicht slagen erin de tijd te doen keren - een faustiese
droom, die van eeuwige jeugd - wordt in die vorm gerealiseerd. Bij de woordophopingen,
al dan niet met een as van simmetrie, wordt als het ware de vergankelijkheid van alles
gedemonstreerd. Ook (pardon, juist) de schoonheid van een meisje eindigt met een
woordophoping waarin het hier betoogde bevestigd wordt.
Zo, dat zijn een hoeveelheid (uiteraard niet alle) eigenaardigheden in de poëzie van
Lucebert. Middelen om de al te eenvoudige, nee al te strakke vormen in de poëzie, en in
welke vormen niets meer uit te drukken viel, ingewikkelder te maken, zodat de
speelruimte van de voor alle poëzie geldende vormprinsipes groter werd. Het zijn de
middelen waarmee dichters als Lucebert woorden en beelden opladen tot aan de grens