Bloemlezingen Staring, Lucebert, Schierbeek - De open ruimte

A. Staring, op en verzocht hem om een onderhoud, op welk verzoek hij op de
allervriendelijkste wijze inging. Kort daarop reden mijn uitgever, Bert Bakker, en ik de
oprijlaan van de Wildenborch op, en lang daarna reden we die weer af, met op iedere
vraag een antwoord. Maar dat wil helemaal niet zeggen dat het nu volgende ook op
rekening van Starings achterkleinzoon geschoven kan worden: woord voor woord neem
ik er zelf de volle verantwoordelijkheid voor.
Hoe wordt een gedicht gelezen? In mijn hierboven genoemd Vordens-Haags stukje had ik
het over De Israëlitische looverhut, waar ik meer in zag dan de dichter zelf er in zijn tijd
in gezien zou hebben. Hèm was het er om te doen, in de Israëliet de drager te huldigen
van
[p. 620]
een kultuur, ouder dan de zijne. De joden in Gelderland waren eenvoudige lieden -
marskramers, slagers en veekopers - geen groothandelaars, zoals er wel waren in
Amsterdam. Tegen die kleine, onmisbare kooplieden had men geen bezwaren. Wel
werden er, ook door henzelf, grapjes op ze gemaakt. Ze waren, hoewel geassimileerd,
toch vreemdelingen, en wilden dat blijven: ze voelden zich, in weerwil van de
gelijkberechtiging (1795) een apart volk. Wanneer Staring zegt: 'Wie smalend tot uw
hutje kwam' dan slaat dat 'smalend' op de geest die de draak steekt met het vreemde. Er
stak geen filosemitisme achter zijn woorden, aangezien er hier geen antisemitisme was.
Het jaar 1940 was eveneens een gedenkjaar voor Staring: honderd jaar daarvoor stierf
hij op de Wildenborch te Vorden. Er zou toen een tentoonstelling zijn in Zutfen en alles
was daartoe in gereedheid gebracht. Maar de oorlogstoestand deed het plan opgeven. Er
zou alleen een herdenkingsrede worden gehouden door Jan de Vries, die nog in datzelfde
jaar '40 met dr. C. Kruyskamp de verzamelde gedichten van Staring uit zou geven (2e
druk, 1949). Het is, dat moet ten voordele van De Vries worden gezegd, een volstrekt
aanvaardbare rede geworden, die onder normale omstandigheden lof verdiende; ik zou
er bijna bij willen zeggen: laat staan toen. De omstandigheden in aanmerking genomen,
had Staring immers heel gemakkelijk misbruikt kunnen worden als kapstok voor
bepaalde theorieën, die de woorden Blut und Boden te pas en te onpas te pas brengen.
Ook nu werd er wel in gesproken van een tipies saksiese aard, maar die toegeschreven
aan de hoofdige boer. Zo zien we maar weer waar al dat Blut toe leidt.
Het gedicht De Israëlitische Looverhut is in het begin van
[p. 621]
de oorlog verschenen in een bij Bert Bakker uitgekomen bloemlezing, Pro Patria, die kort
daarop in beslag werd genomen.
Bert Bakker: De bloemlezing werd gekorrigeerd door een oud-schoolhoofd; ze was
samengesteld door Heeroma en Kamphuis. En nu herinner ik me nog goed: toen kwamen
de drukproeven terug van de korrektor, die volstrekt safe was, en die schreef met zijn
prachtige schoonschrift in de marge van de proef: 'Is het niet erg gevaarlijk om dit op te
nemen?' En toen schreef Kamphuis daar weer onder: Ja, maar daar is het ons juist om te
doen. 'Maar het boek ging natuurlijk voor de bijl.'
Het is een bekend verschijnsel dat aan een gedicht, naarmate het ouder wordt, meer
betekenis kan worden toegekend dan de dichter bij het maken er van vermoeden kon.
De Israëlitische Looverhut was geen filosemities gedicht - het was niet tegen
antisemieten gericht. Maar het wèrd het, in die bloemlezing - en sinds de oorlog, die wij
niet kunnen of willen wegsijferen, blééf het dat. Wij moeten deze vraag stellen: is een
gedicht alleen maar dat, wat de dichter denkt dat het is, of staat hij ons een interpretasie
ervan toe, gelijk aan de zijne, als hij in 1940 toevallig weer onder de levenden was
geweest?
En deze vraag: wat is de zin van de poli-interpretabiliteit van een gedicht, wanneer we
het alleen maar mogen zien in zijn toenmalig milieu: in de 18e eeuw, en in de provinsie
Gelderland, ergens in de buurt van Vorden? Staring was voor de Duitsers en onze