Bloemlezingen Staring, Lucebert, Schierbeek - De open ruimte

Het proza van Bert Schierbeek
R.A. Cornets de Groot
Bron: Nieuw Vlaams tijdschrift, 21e jrg., nr. 9 (nov 1968), p. 920-
924.
[p. 920]
Ongelukkig genoeg voor essayisten valt het niet mee de grenzen tussen proza en poëzie
aan te geven, maar met betrekking tot het werk van Bert Schierbeek schijnt men het er
toch wel over eens te zijn, dat dat "proza" is, al is het dan proza dat met poëzie het
tweedimensionale gemeen heeft. Tweedimensionaal: mijn opvatting is dat proza niet
noodzakelijk gebonden is aan een blad. Een telexlint is voor normaal, gewoon, alledaags
gebruiksproza net zo goed, en soms beter, zelfs voor buitengewoon, niet alledaags
proza: ik moet b.v. niet denken aan een monologue intérieur in één meterslange regel
gedrukt - het zou te mooi zijn. Poëzie daarentegen komt pas op een bladzijde tot haar
recht: in poëzie betekent de letter iets, en dus ook het gedrukte woord, het vers, de
strofe. Poëzie vraagt om typografie, indeling, rangschikking, en die ordening hangt
volkomen af van het ritme, dat weer afhangt van de stemming, of, indien aanwezig, de
gedachte, die indien aanwezig, die stemming wekt.
Wanneer het ritme van proza niet dóórstroomt, maar systematisch wordt doorbroken,
gaat zulke versificatie ook vragen om typografische verzorging en lettristische
bedachtzaamheid. Kortom, dit proza ziet af van het telexlint en eist principieel een blad,
een uit letters gevormde compositie op een rechthoek of een reeks van rechthoeken.
Wij zullen - nu dergelijk proza eenmaal bestaat - toch ook voor proza een indeling
moeten maken die, in de termen van Vestdijk, stoelt op de tegenstelling muzisch en
significatief, en besluiten dat "muzisch" proza tweedimensionaal is, en dat het dus niet
alleen op het oor, maar ook op het oog een beroep doet. Niet-significatief - dat lijkt wel
het kenmerk te zijn van Schierbeeks proza. Om de "dingelijkheid" schijnt het in dit proza
niet te gaan, en Bernlef zei dan ook, dat voor Schierbeek het woord een "overstapje" is,
wat Schierbeek even bedreven als de geuzen en provo's in het aanvaarden van
benamingen wier betekenis omkeerbaar is, en daardoor juist een overstap mogelijk
maken, prompt beaamde. Schierbeek "zag", bewust of intuïtief, dat de over-
[p. 921]
gang van eendimensionaal proza {het hoorbare) naar tweedimensionaal proza (dat ook
het oog in werking stelt) voor het leggen van de meest verrassende contacten van het
hoogste belang is. Wanneer het hoorbare verzichtbaard moet worden, treedt, volgens de
theorie van M.C. Colenbrander, een heel ander deel van onze hersenen in werking dan bij
horen alleen het geval is. En omdat de capaciteit van het doorvoerkanaal tussen de twee
centra in onze hersenen die het auditieve en het visuele beheersen, niet berekend is op
een snelle verwerking van informatie die van het ene naar het andere centrum moet
verhuizen, is de kans op ontsporingen, op fouten tegen de spelling of tegen de
zinsconstructie enorm groot - en daar kan een dichter of een tweedimensionale
prozaschrijver profijt van trekken. Zo komt Lucebert bijvoorbeeld ergens het woord
"eenden bier" voor "water" tegen. Snel lezen doet hem de trouvaille "eendendier" aan de
hand, welke vorm hij - in het gedicht horror - ontbindt tot "de 1 de dier", uit welk
voorbeeld de heuristische waarde van het te snelle lezen blijkt. Er volgt na de foute
lezing een oponthoud, dat niet benut wordt tot herstel van die lezing, maar, over dat
herstel heen, tot de schepping van iets nieuws. Zulke vergaande ontbinding van woorden
vindt men niet gauw bij Schierbeek, maar een druk gebruik maken van spel- en
constructiefouten treft men in zijn werk, en dan vooral in zijn eerste, toch stellig aan.