PrzeglÄ daj publikację - Biblioteka Cyfrowa Ośrodka Rozwoju Edukacji

JĘZYK I KULTURAEdward BrezaSopotRok przestępnyW kolejnym roku przestêpnym do TelefonicznejPoradni Jêzykowej UniwersytetuGdañskiego (tel.341 15 15), wprost do rozmówców,niekiedy te¿ do samych siebie kierujemypytanie: sk¹d siê wziê³o okreœlenie rokprzestępny.Warto wiêc rzecz rozwa¿yæ szerzejw podstawowych jêzykach europejskich.Przypomnijmy najpierw, ¿e z pojêciemroku, miesi¹ca i dnia przestêpnego mamy doczynienia od kalendarza juliañskiego, wprowadzonego1 I roku 45 przed Chrystusem przezJuliusza Cezara, i kalendarza gregoriañskiego,wprowadzonego 15 X 1582 roku przez papie¿aGrzegorza XIII.Rok przestêpny ma 366 dni (nie365, jak pozosta³e lata); tym dodatkowymdniem jest 29 lutego, przypadaj¹cy co 4 lata.Zwykle bywa tak, ¿e instytucje, urz¹dzenia,pojêcia, siêgaj¹ce doby staro¿ytnej, maj¹te¿ nazwy wywodz¹ce siê ze staro¿ytnej grekilub ³aciny czy to w formie gotowego zapo¿yczenia,czy t³umaczenia, tzw.kalki.Rzymianie nazywali rok przestêpny annusintercalaris, a dzieñ przestêpny dies intercalaris,gdzie przymiotnik intercalaris pochodziod czasownika intercalo, -are, -avi, -atum ,,wtr¹ciæ,wstawiæ, dodaæ’’.By³by to zatem etymologicznierzecz ujmuj¹c ,,dzieñ dodany’’.W nowszychjednak czasach rzymskich, a zw³aszczaw ³acinie koœcielnej dzieñ przestêpny nazywanodies bisextus (z bissextus) lub bisextilis, a rokprzestêpny annus bisextus lub bisextilis.Tymiterminami w kalendarzu juliañskim nazywanodzieñ dodawany po lub przed 24 lutego w rokuprzestêpnym.Okreœlenie wziê³o siê st¹d, ¿e by³to szósty dzieñ przed Kalendami (tak, tj. Calendae– z czego i wyraz calendarium, polski kalendarz– nazywa³ siê ka¿dy pierwszy dzieñ miesi¹ca)marcowymi (VI Calendae Martii), a ¿e by³dodany, st¹d w³aœnie by³ podwójnie (bis) szósty(sextus) przed Kalendami.Jêzyki romañskie na okreœlenie rokuprzestêpnego przyjê³y ³aciñski przymiotnik bisextilisi dlatego np.w jêzyku francuskim mamyannée bissextile, we w³oskim – anno bisestile,w hiszpañskim – bisiesto.Ostatecznie z ³aciñskiegobisextus (poprzez zapo¿yczone do œredniogreckiegobisekstos) wywodzi siê te¿ rosyjskieokreœlenie wisokosnyj god czy dień.Niemcy dokonali t³umaczenia ³aciñskiegookreœlenia annus, dies intercalaris, wyzyskalibowiem czasownik schalten ,,w³¹czyæ, wtr¹ciæ’’i stworzyli Schaltjahr i Schalttag, gdzie drugicz³on Jahr to ,,rok’’, a Tag ,,dzieñ’’.Anglicy maj¹ okreœlenia synonimiczne:Ö zapo¿yczone z ³aciny œredniowiecznej (annus,dies) bisextilis, czyli bissextile iÖ stworzony przez siebie leap-year ,,rok przestêpny’’,gdzie pierwszy cz³on leap pochodzi odczasownika to leap ,,skoczyæ’’, czyli niejako,,rok, dzieñ przeskoczny’’.Tym drugim okreœleniem, tj. leap-yearzbli¿aj¹ siê do S³owian zachodnich, gdzie funkcjonujew polskim rok przestępny, w czeskim– prestupný rok, w s³owackim – priestupný rok.Polski przymiotnik przestępny mo¿nawywieœæ albo od czasownika przestąpić:Ö ,,przejœæ, przekroczyæ’’ iÖ ,,dokonaæ czynu niemoralnego, czyli przest¹piænormy moralne’’, z czego wywodzi siê i rzeczownik,, przestêpstwo’’.4