arveler

110 ΕΛΕΝΗ ΓΛΥΚΑΤΖΗ-ΑΡΒΕΛΕΡ
κοόν πληθυσμών απέναντι στην Κωνσταντινούπολη. Πράγματι,
αυτές οι βίαιες εξεγέρσεις, που κινητοποίησαν διαδοχικά τις
στρατιές και τους πληθυσμούς των επαρχιών εναντίον της πρωτεύουσας,
κατέληξαν στο να δημιουργηθούν στους επαρχιώτες
εχθρικά αισθήματα προς την πρωτεύουσα και να εξαπλωθεί
μια εχθροπάθεια προς την Κωνσταντινούπολη, που στις περισσότερες
περιπτώσεις θα την εκμεταλλευθούν φιλόδοξοι κυβερνήτες
για να πραγματοποιήσουν τα προσωπικά τους σχέδια.
Αυτές οι εξεγέρσεις, αν και αποβλέπουν αρχικά στην ανατροπή
του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, αρκούνται
στις περισσότερες περιπτώσεις να αφαιρούν από την εξουσία
του περισσότερο ή λιγότερο σημαντικές επαρχίες. Αν και υποκινούνται
από διοικητές του αυτοκρατορικού στρατού, κατορθώνουν
να συσπειρώνουν το λαϊκό στοιχείο και υποστηρίζονται
από τους τοπικούς πληθυσμούς, που βρίσκονται έτσι αντιμέτωποι
με την Κωνσταντινούπολη και συνειδητοποιούν τελικά
τα δικά τους συμφέροντα, τα οποία πολλές φορές δεν είναι
σύμφωνα με τις επιθυμίες της πρωτεύουσας. Με τον καιρό εμφανίζεται
μια επαρχιακή αλληλεγγύη, ένα επαρχιακό πνεύμα
θα λέγαμε, που η ανάπτυξη του θα παρουσιάσει πολύ μεγάλους
κινδύνους καθοος και μια πραγματική απειλή για την
εθνική ενότητα, που ενσάρκοανε πάνια η Κωνσταντινούπολη.
Έτσι, σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που εγκαινιάζει η
σύντομη βασιλεία του Ανδρόνικου Α' Κομνηνού και μέχρι την
άλοοση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1204, διαπιστώνεται
στις απομακρυσμένες επαρχίες η ύπαρξη ενός ισχυρού
κεντρόφυγου κινήματος που κατακτά προοδευτικά σχεδόν
την ολότητα του αυτοκρατορικού εδάφους, με τελικό αποτέλεσμα
την τελική απομόνωση της Κωνσταντινούπολης, που η
εξουσία της σε ένα μεγάλο μέρος του βυζαντινού κόσμου γίνεται
έτσι καθαρά ονομαστική. Πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτό
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ 111
το κίνημα αποσύνθεσης του κράτους, το οποίο διατηρούσε ωστόσο
τον αυστηρά συγκεντρωτικό του χαρακτήρα ο οποίος αποτελούσε
ως τότε τη δύναμη του, εμφανίζεται με διαφορετικές
μορφές, που είχαν όμως όλες το ίδιο αποτέλεσμα: την απώλεια
δηλαδή του γοήτρου της Κωνσταντινούπολης ως πρωτεύουσας,
που ήλεγχε αποτελεσματικά τα εδάφη τα οποία είχε στην
εξάρτηση της. Διαπιστώνουμε, από τη μια μεριά, την ανοιχτή
διαφωνία των επαρχιακών διοικητών, που οι ενέργειες τους
καταλήγουν πολύ συχνά στη σύσταση μικρών βυζαντινών
«Κρατών», αποσπασμε'νων από την εξουσία της Κωνσταντινούπολης
— η Τραπεζούντα κάτω από τους Γαβράδες, η Κύπρος
κάτω από τον Ισαάκ Κομνηνό, πολλές περιοχές της δυτικής
Μικράς Ασίας κάτω από τους Ασιδηνό, Μαγαπά, Μαυροζούμη
και άλλους προσφέρουν το καλύτερο παράδειγμα 16 . Κι
από την άλλη διαπιστώνουμε την εξασθένηση του ελέγχου της
Κωνσταντινούπολης εξαιτίας της αδύναμης διοίκησης της, ανίκανης
να κυβερνήσει αποτελεσματικά τις επαρχίες, που ωθήθηκαν
έτσι, σχεδόν παρά τη θέληση τους, να απομακρυνθούν
από την κεντρική διοίκηση. Οι επαρχίες, εγκαταλειμμένες στην
τύχη τους, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορούσε την άμυνα τους απέναντι
στον εξωτερικό εχθρό, αν και εκπλήρωναν τις φορολογικές
τους υποχρεώσεις (φαίνεται ότι το φορολογικό σύστημα λειτούργησε
πάντα καλά στο Βυζάντιο), επιδιώκουν φυσικά να
υιοθετήσουν δικές τους κατάλληλες λύσεις. Κάτω από την καθοδήγηση
τοπικών προσωπικοτήτων, προσπαθούν να ανασυστήσουν
ένα στοιχειώδη κρατικό μηχανισμό, που επιφορτίζεται
να εξυπηρετεί τα συμφέροντα και τις ανάγκες των πληθυσμών,
των οποίων η συνεισφορά εξασφαλίζει, εξάλλου, τη λειτουργία
του. Οι περιπτοόσεις του Καματερού και του Λέοντα
Σγουρού στην ηπειρωτική Ελλάδα και στην Πελοπόννησο
αποτελούν τα καλύτερα παραδείγματα διακυβέρνησης σήμα-