arveler

148 ΕΛΕΝΗ ΓΛΥΚΑΤΖΗ-ΑΡΒΕΛΕΡ
λεία, η οποία είχε καταλάβει τις λαϊκε'ς μάζες της Αυτοκρατορίας
μπροστά στο φτώχεμα των πηγών της, που προκλήθηκε
από την τουρκική κατάκτηση καθώς και από τη Δυτική εκμετάλλευση.
Αυτή τη στιγμή επίσης παρατηρείται μια αλτίδραση
τελείως διαφορετική στις μορφές και στους σκοπούς της, που
αξίζει να την προσέξουμε.
Τα πιο εκλεκτικά μυαλά, θρεμμένα με πνευματικές παραδόσεις
της Αυτοκρατορίας, θα καταφύγουν με μανία στη μελέτη
της αρχαίας σκέψης, της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας 19 .
Αρέσκονται στο να υπογραμμίζουν το μεγαλείο του πνεύματος
της κλασικής Ελλάδας, του οποίου ήθελαν επίμονα να θεωρούνται
συνεχιστές του. Θα έλεγε κανείς ότι, μέσω αυτής της φυγής
προς την αίγλη του παρελθόντος, ζητούσαν να ξεχάσουν τις
συμφορές του παρόντος και τις αβεβαιότητες του μέλλοντος.
Το καλύτερο παράδειγμα αυτού του αρχαΐζοντος πνεύματος,
που μας άφησε μια ενδιαφέρουσα παραγωγή και που σημάδεψε
την ολότητα σχεδόν των λαϊκών διανοουμένοίν της
Κωνσταντινούπολης και του Μυστρά, παραμένει χωρίς καμιά
αμφιβολία ο Γεμιστός (Πλήθοον κατά την αρχαΐζουσα μορφή
του ονόματος του 20 ). Χρειάζεται να θυμίσουμε ότι ο Γεμιστός
προκάλεσε ακόμα και στη Δύση τον ενθουσιασμό για τις πλατωνικές
σπουδές, ότι αυτός θεωρήθηκε συχνά ένας από τους
προδρόμους της Αναγέννησης και ότι χαρακτηρίστηκε συμβολικά
ο τελευταίος των Βυζαντινών και ο πρώτος των Ελλήνων;
Ας πούμε μόνο ότι η Δύση αναγνώρισε το χρέος της απέναντι
σε αυτό το ουσιαστικό και αριστοκρατικό πνεύμα με τη χειρονομία
του Σιγισμοϋνδου Μαλατέστα, που μετέφερε το πτο5μα
του Πλήθοονα από τον κατεχόμενο από τους Τούρκους Μυστρά
στο Ρίμινι, Στην πραγματικότητα, άνθρωποι σαν τον Πλήθωνα
στον Μυστρά και τον Βησσαρίωνα που κατέφυγε στην
Ιταλία, που κρατήθηκαν μακριά από την τύφλωση του αντιλα-
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΊΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ 149
τινικού πάθους, προσπάθησαν με τα πνευματικά κατάλοιπα
της Κωνσταντινούπολης να αναβιώσουν το ενδιαφέρον για την
ελληνική αρχαιότητα, η δύναμη της οποίας θα στηρίξει τον
φορτισμένο ελληνισμό μπροστά στις προσβολές που δεχόταν
τότε από τους μεγάλους της εποχής, τους Τούρκους, που είχαν
εγκατασταθεί έξω από τις πύλες της Κωνσταντινούπολης, και
τους Ιταλούς εμπόρους, που είχαν γίνει αφέντες στο εσωτερικό
της πόλης.
Δίπλα και μπροστά σε αυτό το κίνημα του «Διαφωτισμού» 21
θα λέγαμε, κίνημα γενικά πολύ υψηλό και αριστοκρατικό από
τη φύση του, σημειώνεται ένα λαϊκό ρεύμα, εμψυχούμενο από
πεποιθήσεις διαδεδομένες στους απλούς ανθροόπους, που
έμειναν κάτοο από την επίδραση της Εκκλησίας. Το ρεύμα αυτό
συνοψίζεται με λίγα λόγια σε μια στάση βαθιά αντιλατινική,
που στόχος της παραμένει πάνω απ' όλα η Εκκλησία της Ρώμης.
Φαντάζεται κανείς ότι το μίσος εναντίον της λατινικότητας
συνδαυλίζεται από τον αντιενωτικό κλήρο, που ο καλύτερος
εκπρόσωπος του είναι ο πατριάρχης Γεννάδιος 22 , ο πιο
άγριος πολέμιος του ρεύματος της ελληνικής ανανέωσης που
κηρυσσόταν κυρίως στο Μυστρά. Δεν είναι καθόλου εκπληκτικό
το ότι οι εκπρόσωποι του αρχαΐζοντος ρεύματος αναζητούν
την προσέγγιση με τη Ρώμη και τη Δύση, ενώ εκείνοι του λαϊκού
και εκκλησιαστικού ρεύματος, τυφλωμένοι από το αντιλατινικό
τους πάθος, δεν διστάζουν να προσεγγίσουν τους Τούρκους.
Μου φαίνεται ότι μέσα σε αυτό το παθιασμένο κλίμα
πρέπει να τοποθετήσουμε αυτά τα καταπληκτικά λόγια του τελευταίου
μεγάλου δούκα του Βυζαντίου: «Κρειττύτερόν εστίν
ιδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκο^ν ή καλύπτραν
Λατινικήν» 23 . Η σκαιότητα και η ειλικρίνεια τους απεικονίζουν
τέλεια την ένταση που υπήρχε στην Κωνσταντινούπολη
την αυγή της άλωσης της πόλης. Δείχνουν την τύφλο^η που εί-