arveler

76 ΕΛΕΝΗ ΓΛΥΚΑΤΖΗ-ΑΡΒΕΛΕΡ
αυτή την ευγενική σημασία ιυς το τε'λος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
3 .
Ο ενθουσιασμός για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό που σημειώνει
την ύπαρξη μιας «αναγέννησης» στο Βυζάντιο θα έλεγε
κανείς ότι, πριν από την επίσημη χρησιμοποίηση του όρου,
αγκαλιάζει προοδευτικά ολόκληρη την πνευματική ζ(οή του
Βυζαντίου, σε βάρος μάλιστα της χριστιανικής παράδοσης.
Από αυτή την άποψη είναι χαρακτηριστικό ότι, με τον καιρό,
οι όροι ελληνικός και ελληνισμός χρησιμοποιούνται από τους
καλύτερους εκπροσώπους τους για να προσδιορίσουν τη βυζαντινή
παιδεία και τον βυζαντινό πολιτισμό. Αυτό αποτελεί, κατά
τη γνώμη μας, ε'να σημαντικό γεγονός για τη μελέτη του ιδεολογικού
υπόβαθρου του Βυζαντίου κατά τη διάρκεια των τελευταίων
αιώνων της ζωής του. Οι Βυζαντινοί συνειδητοποιούν
όλο και περισσότερο τους προνομιακούς δεσμούς τους με την
ελληνική αρχαιότητα εξαιτίας της ελληνοφωνίας τους. Αυτό
τους διαφοροποιεί από τον λατινικό κόσμο, εννοείται, και τους
αποδίδει έτσι νε'ους τίτλους ευγενείας. Θα λέγαμε ότι οι Βυζαντινοί
διανοούμενοι υιοθετούν τους όρους Έλληνας και ελληνικός,
συνυφασμένους πόρα με την αρετή, για να απαντήσουν
στον σχεδόν μειωτικό όρο του Γραικού που χρησιμοποιούσαν
γι' αυτούς οι Λατίνοι, οι χριστιανοί δηλαδή της Δύσης. Διαπιστώνουμε
ότι το αρχαίο ελληνικό ιδεώδες τείνει να υποκαταστήσει
το ρωμαϊκό ιδεώδες, όχι μόνο γιατί αυτό το τελευταίο
το διεκδικεί η Δύση, αλλά κυρίως γιατί ο ρωμαϊκός κόσμος,
που το ιδεοόδες του ήταν συνυφασμένο με μια στρατιωτική και
πολιτική έννοια, είχε στο τέλος κατακτηθεί από το ελληνικό
πνεύμα.
Εννοείται ότι σε μια στιγμή κρίσης, που προκλήθηκε εκτός
από άλλους λόγους και από τις διεκδικήσεις και τις ενέργειες
της ροομαΐκής και χριστιανικής Δύσης, κατά του Βυζαντίου, η
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ 77
αναφορά στον ελληνισμό θα είναι για τους Βυζαντινούς, έστω
και ασυνείδητα, ένα στέρεο ιδεολογικό επιχείρημα, που βεβαίωνε
την υπεροχή της βυζαντινής παιδείας, αφού δεν μπορούσε
να επικυρωθεί η ανωτερότητα τιον αυτοκρατορικών
στρατιών κατά του Δυτικού κόσμου. Από αυτή την άποιμη είναι
πολύ διδακτικό το ότι οι Βυζαντινοί συγχέουν σκόπιμα όλο και
περισσότερο τη Δύση με τον βαρβαρικό κόσμο. Αυτός ο όρος
χρησιμοποιόταν με την έννοια που του έδιναν οι αρχαίοι Έλληνες,
δηλαδή για τους μη πολιτισμένους λαούς που έμειναν
μακριά από την ελληνική παιδεία 4 .
Έτσι ο αρχαίος Ελληνισμός και η μεσαιωνική ελληνικότητα
αποτελούν για τους Βυζαντινούς δύο σταθμούς του ίδιου πολιτισμού,
του δικού τους. Και οι δύο οφείλονται σε ανθρο5πους που
πάντα αντιμετιοπισαν αποτελεσματικά τις εφόδους του βαρβαρικού
κόσμου για την τιμή και τη σωτηρία του πολιτισμένου κόσμου.
Ομολογούμε ότι η εικόνα του βυζαντινού κόσμου και του
βαρβαρικού που δημιουργείται από αυτή την αντίληψη ήταν κατάλληλη
για να αφυπνίσει τον βυζαντινό πατριωτισμό, σε μια
στιγμή που η Αυτοκρατορία, περικυκλωμένη απ' όλες τις πλευρές
από δραστήριους και επιθετικούς εχθρούς, είχε ανάγκη να
οργανοόσειτην αντίδραση της. Η εθνική ενότητα έπρεπε να επιτευχθεί
εναντίον εχθρών, που ενώ ενεργούσαν ο καθένας για τα
δικά του συμφέροντα, απειλούσαν όλοι με τον ίδιο τρόπο την
Αυτοκρατορία. Το Βυζάντιο ενδιαφερόταν να τους βάλει όλους
κάτω από το ίδιο έμβλημα, την ετικέτα του βαρβάρου που τους
ταίριαζε θαυμάσια, αφού κανένας από αυτούς δεν είχε πράγματι
κάποια σχέση με την ελληνική αρχαιότητα. Ξεκινώντας από
κει καλλιέργησε το Βυζάντιο την ιδιαιτερότητα του, βάση τ(όρα
της εθνικής συνείδησης. Καθώς ο χριστιανισμός δεν επαρκούσε
πια για να απαλλάξει το Βυζάντιο από τους αντιπάλους του, κι
εφόσον η χριστιανική Δύση —για την ώρα λόγω Νορμανδών —