arveler

158
ΕΛΕΝΗ ΓΛΥΚΑΤΖΗ-ΑΡΒΕΛΕΡ
Στο Βυζάντιο ο αυτοκράτορας και ο πατριάρχης είναι καταδικασμένοι,
αν μπορούμε να το πούμε έτσι, να συνεργάζονται.
Αλλιώς διαταράσσεται το ίδιο το θεμέλιο της Αυτοκρατορίας.
Ας μην ξεχνάμε ότι ο χριστιανισμός είχε νομιμοποιηθεί και είχε
γίνει επίσημη θρησκεία της Αυτοκρατορίας με αυτοκρατορικές
αποφάσεις, αλλά και ότι η Αυτοκρατορία έγινε βυζαντινή γιατί
ήταν χριστιανική. Επομένως, αλληλεγγύη και, ακόμα, συνενοχή
είναι τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τις σχέσεις ανάμεσα στην
Εκκλησία και στο Κράτος στο Βυζάντιο, πολύ περισσότερο από
ό,τι ο καισαροπαπισμός ή ο παποκαισαρισμός (για να χρησιμοποιήσουμε
νεολογισμούς), που θεωρήθηκαν πάντα σαν καταδικαστέες
υπερβολές. Ο Ιοοάννης Τσιμισκής, ένας από τους μεγαλύτερους
αυτοκράτορες του Βυζαντίου, εκφράζει την αληθινή
θεχορία για τις σχέσεις ανάμεσα στον αυτοκράτορα και τον πατριάρχη
όταν δηλώνει: «Δύο δέ τας εν τώδε τω βίω γινώσκω και
τη κάτω περιφορά ιερωσύνην και βασιλείαν, OJV τη μεν την των
ψυχών επιμέλειαν, τη δε την των σωμάτοον κυβέρνησιν ενεχείρισεν
ο δημιουργός, ως αν μη τούτοιιν χωλεύσοιτο μέρος, άρτιόν τε
και ολόκληρον διασώζοιτο» 10 .
Αυτή η επίσημη δήλωση, που έγινε από τον αυτοκράτορα
μπροστά στη Σύνοδο και τη Γερουσία, μπροστά δηλαδή στα
δύο νόμιμα σώματα που αντιπροσωπεύουν την εκκλησιαστική,
πολιτική και κοινωνική ελίτ της Αυτοκρατορίας, απεικονίζει
τέλεια την επίσημη θέση για την αντίστοιχη θέση του αυτοκράτορα
και του πατριάρχη στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Θεο>
ρούνται ιος δυο αρχές αλληλοσυμπληρούμενες και αλληλοεξαρτώμενες.
Σκόπιμα λοιπόν προτίμησα να ασχοληθώ ιδιαίτερα με αυτές
τις δυο έννοιες, την «τάξιν» και την «οικονομίαν», που προσδιορίζουν
και οι δύο τους σκοπούς και τις επιταγές, που επιδίωκαν
αδιάκοπα ο αυτοκράτορας και ο πατριάρχης από κοινού.
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ 159
Πράγματι, αυτές οι δυο βασικές έννοιες της σκέψης και της
πολιτικής του βυζαντινού κόσμου, η «τάξις» και η «οικονομία»,
η μία με πολιτική και κοινωνική καταγωγή και η άλλη με διανοητική
και πνευματική, τουλάχιστον κατά τη βυζαντινή περίοδο,
υιοθετήθηκαν και η μια και η άλλη από το Κράτος και την
Εκκλησία ταυτόχρονα, ως βάση της οργάνωσης τους και ως
θεμέλια της κοσμοθεωρίας τους. Άλλες έννοιες, όπως για παράδειγμα
η ειρήνη, η ομόνοια (και τα αντίθετα τους), υπήρξαν
βασικές για τη ζωή και την πολιτική του Βυζαντίου, αλλά καμιά,
κατά τη γνώμη μου, δεν αποκαλύπτει καλύτερα από τις έννοιες
της «τάξεοος» και της «οικονομίας» το θεμέλιο των βυζαντινών
πεποιθήσεων. Ανακαλύπτουμε τη συγκαλυμμένη πορεία
της σκέψης των Βυζαντινών, όταν θυμηθούμε πως γι' αυτούς,
οι έννοιες της τάξης και της οικονομίας, όπως ακριβώς η
κοσμική και η πνευματική εξουσία, αλληλοσυμπληροίνονται
και αλληλοεξαρτώνται, στηρίζοντας η μία την άλλη, στο βαθμό
που η τάξη προκύπτει από τη δράση της οικονομίας και όπου η
οικονομία δεν είναι παρά μια έκφραση της τάξης. Αυτή την τελευταία
θεωρούσαν τότε σαν βασική αρχή της δημιουργίας.
Ας προσπαθήσουμε όμως να εξετάσουμε από πιο κοντά αυτές
τις δυο έννοιες, που αποτελούν ασφαλώς το αληθινό βάθρο
κάθε βυζαντινής ιδεολογίας, και που η σταθερότητα και η διάρκεια
τους, όπ(ος προκύπτει από τη μελέτη των πηγών διάφοροι
περιόδου, έρχονται σε αντίθεση με τις συχνές αλλαγές της
νοοτροπίας τοον βυζαντινών, ανάλογα με τις πολιτικές εξελίξεις.
Αυτή ακριβώς η εξαιρετική πλευρά της διαρκούς παρουσίας
των εννοιών της τάξης και της οικονομίας, στο σύνολο
σχεδόν της βυζαντινής λογοτεχνίας όλων των εποχών, εξηγεί
την πληθώρα των εννοιών και των αποχρώσεων που πήρε η
καθεμία, και επιβεβαιώνει τον καθοριστικό τους ρόλο στο σύνολο
των εκδηλώσεων της ζωής και της βυζαντινής σκέψης.