arveler

172 ΕΛΕΝΗ ΓΛΥΚΑΤΖΗ-ΑΡΒΕΛΕΡ
τάξη, απομακρύνεται από τιιν καλύτερη δυνατή τάξη, αν με άλλα
λόγια η «αυτοκρατορική οικονομία» λειτουργήσει ανεπαρκούς, ο
Θεός μπορεί να αποφασίσει την ανατροπή του εμπνευστή της.
Αυτή η αλλαγή, που πραγματοποιείται πάντα μέσα σε μια φαινομενική
αταξία, εξηγεί τη βίαιη ανατροπή των αυτοκρατόρων.
Έτσι αυτή η διαρκής εμπλοκή της θείας βούλησης σε καθετί που
αφορά την τάξη, με άλλα λόγια σε ό,τι αφορά τη διακυβέρνηση
του κόσμου, δικαιολογεί ανέκκλητα τις επιτυχημένες εξεγέρσεις
κατά του αυτοκράτορα, που θεωρείται σε αυτί] την περίπτωση
αποτυχημένος και ανάξιος για τη θεία εμπιστοσύνη, κι ότι πρέπει
επομένως να αντικατασταθεί από εκείνον, που οι αρετές του
τον κάνουν άξιο να είναι ο αντιπρόσωπος του Χριστού. Αυτί] η
εμπλοκή εξηγεί επίσης τη μακρόχρονη θρησκευτική αναταραχή,
που συγκλόνιζε πάντα το Βυζάντιο. Στην πραγματικότητα εκφράζει
τη διαρκή αναζήτηση της καλύτερης λύσης, σε έναν κόσμο
που διευθύνεται «κατ' οικονομίαν» και κατά συνέπεια χωρίς
την πνευματική και διανοητική ασφάλεια, που προσφέρεται
από την εμπνευσμένη από την αποκάλυψη βεβαιότητα.
Εννοείται ότι αυτή η αντίληψη για τη διαρκή εκδήλίοση της
θείας βούλησης έθετε την τύχη του βυζαντινού κόσμου στα χέρια
του Θεού. Έκανε έτσι τους Βυζαντινούς τον «νέο εκλεκτό
λαό», «το νέο Ισραήλ», όργανο έκφρασης της κρίσης του Θεού
για τους ανθρώπους και τις πράξεις τους. Έτσι οι αυτοκρατορικές
νίκες θεωρούνται ως εκδήλωση μιας θείας ανταμοιβής
για τις αρετές του βυζαντινού λαού, ενώ οι ήττες είναι η έκφραση
της θείας οργής εναντίον του λαού του, που απομακρύνεται
από τον ίσιο δρόμο. Από αυτή την άποψη είναι σημαντικό ότι
στο βαθμό που η Αυτοκρατορία γνώριζε ατυχήματα, τα οποία
αλλοίωσαν τελικά το χαρακτήρα της ως οικουμενικής ή, πιο
απλά, διεθνούς δύναμης, ο όρος «κρίμα», που σήμαινε αρχικά
κρίση (εννοείται θεία κρίση) έχασε την αρχική του έννοια και
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ 173
κατέληξε να είναι συνώνυμο του «αμαρτήματος». Ο Θεός τιμωρούσε
αμέσως το αμάρτημα ή, στην καλύτερη περίπτωση, μέσα
σε ένα πνεύμα «οικονομίας» ανέβαλλε και συγχοΰρούσε 33 . Πάντως
ο όρος «τάξις», με τις πολλαπλές σημασίες που πήρε στην
πολιτική, πνευματική, ηθική και θεσμική γλώσσα, κατέληξε να
σημαίνει την αληθινή οικουμενική αρχή του βυζαντινού κόσμου.
Οι νόμοι και οι κανόνες, που υπαγορεύονταν από τη
φροντίδα για την πιο τέλεια «οικονομία», αποβλέπουν στο να
εξασφαλίσουν αυτό το υπέρτατο αγαθό για ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Οι πρόλογοι στις αυτοκρατορικές Νεαρές, οι εισαγωγές
στις νομικές συλλογές, όλες τέλος οι νομοθετικές πράξεις,
φροντίζουν να ξεκαθαρίσουν ότι ο αυτοκράτορας που τις
δημοσιεύει εμπνέεται από την επιθυμία να υπηρετήσει την ειρήνη
και την τάξη, στις οποίες βασίζεται η ρο:>μάίκή μεγαλοπρέπεια,
η βυζαντινή δηλαδή, και η ευημερία των πολιτών.
Ωστόσο, όπως είδαμε 34 , η ιστορία του Βυζαντίου διέψευσε
συχνά τις ελπίδες που είχαν αποθέσει οι Βυζαντινοί στη διαιώνιση
της τάξης στην Αυτοκρατορία τους, χωρίς εντούτοις να
μειώσει τη βαθιά τους πίστη ότι η κάθε φορά καθεστηκυία τάξη
ήταν η αντανάκλαση της θείας βούλησης, που όφειλαν να σέβονται.
Στο κάτω κάτω, ο αυτοκράτορας και ο πατριάρχης όφειλαν
να δημιουργούν τις συνθήκες, που υπαγορευμένες από «την
πιο σοφή οικονομία» (η έκφραση είναι εκείνης της εποχής)
μπορούσαν να εγγυηθούν τη βασιλεία της βυζαντινής τάξης,
της Pax Byzantina 35 . Επίσης ήταν έργο του βυζαντινού λαού να
φροντίσει να είναι οι πράξεις του ευθυγραμμισμένες με τη θέληση
του Θεού, που σύμφωνα με το άφατο σχέδιο του είχε διαλέξει
το βυζαντινό έθνος σαν εργαλείο. Ξεκινώντας από αυτή
τη βάση, οι μεταπτώσεις της τύχης που γνώριζε ο βυζαντινός
κόσμος θα δικαιολογούνται πάντα. Οι πιο ποικίλες και απροσδόκητες
μορφές της ιδεολογίας του θα καταστούν δυνατές και