arveler

162
ΕΛΕΝΗ ΓΛΥΚΑΤΖΗ-ΑΡΒΕΛΕΡ
αυτοκρατορία, πηγή της πολιτικής εξουσίας, και ο ανατολικός
χριστιανισμός, πηγή της πνευματικής εξουσίας, που αποτελούν
πράγματι το υπόβαθρο της εξουσίας και κατά συνε'πεια της πολιτικής
ιδεολογίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 13 . Τελικά,
αυτή η απροσδόκητη σύγκριση των εννοιών της τάξης και της
οικονομίας με εκείνες του μέτρου και της σοφίας είναι για μας
το πιο γρήγορο με'σο για να καθορίσουμε το πλαίσιο, με'σα στο
οποίο έδρασε πάντα ο Βυζαντινός άνθρωπος, περιορισμένος
στη σκέψη και στις πράξεις του, από τα όρια που είχαν σφυρηλατήσει
γι' αυτόν η αναμφισβήτητη πνευματική και κοσμική
εξουσία. Οι έννοιες της τάξης και της οικονομίας καλύπτουν,
πράγματι, για τον Βυζαντινό το σύνολο των αρχών και των αρετών
που διέπουν τη δημιουργία, που οφείλουν να διέπουν την
κοινωνία, την Εκκλησία και το Κράτος. Και οι οποίες, οποιοδήποτε,
καθορίζουν την τύχη του κόσμου σε όλες τις μορφές του.
Με άλλα λόγια, έχουν την αξία οικουμενικών αρχιόν.
Η «τάξις» εκφράζει την κατηγορία που κυριαρχεί στη φύση,
στην κοινωνία και στις ανθρώπινες σχέσεις. Είναι η αρχή
κάθε ζο:>ής, εγγεγραμμένης και έμφυτης στα πράγματα του κόσμου.
Κατανοούμε γιατί ο όρος «τάξις», πλάι στην πρωταρχική
του σημασία, της καθεστηκυίας τάξεως εννοείται που έπρεπε
να είναι πάση θυσία σεβαστή, ως θεμελιακή αρχή της θείας
δημιουργίας, πήρε γρήγορα στο Βυζάντιο την έννοια της «ιεραρχίας».
Κι έτσι έγινε ο τεχνικός όρος, που χρησιμοποιόταν
σε όλες τις κατάλληλες διαλέκτους για τους ποικίλους τομείς
της ανθροόπινης δραστηριότητας, που συνεπάγεται η συντονισμένη
δράση συγκεκριμένοι ανθροίπινων ομάδοον. Είναι χαρακτηριστικό
ότι ο όρος της ιεραρχίας στη σύγχρονη έννοια
του είναι καθαρά βυζαντινό δημιούργημα και ότι θεωρήθηκε
αμέσοχ (φαίνεται κατά τον πέμπτο αιώνα) σαν μια απεικόνιση
της παγκόσμιας τάξης. Η σχέση ανάμεσα στην τάξη και στην
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ- 163
ιεραρχία αποτελεί το θεμέλιο της σκέψης του ψευδο-Διονύσιου
του Αρεοπαγίτη, που το έργο του για την ουράνια και την εκκλησιαστική
ιεραρχία (προκότυπος συνδυασμός τοτν νεοπλατωνικών
άρχουν, της αριστοτελικής θεο^ρίας και της διδασκαλίας
TOJV Πατέροη' της Εκκλησίας για το μυστήριο της δημιουργίας)
άσκησε μια αξιόλογη επίδραση στην επεξεργασία της θεο^ίας
της τάξης, σαν έννοιας ηθικής, θρησκευτικής και πνευματικής 14 .
Πράγματι ο ψευδο-Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης καθορίζει με
σαφήνεια στα έργα του ότι «γι' αυτόν η ιεραρχία είναι η θεία
και ιερή τάξη», που «τείνει να φτάσει την τάξη που διέπει τον
κόσμο» 13 . Στην παράφραση του έργου του ψευδο-Διονυσίου
του Αρεοπαγίτη, από τον Παχυμέρη, διαβάζουμε ότι πρέπει
να διακρίνουμε «πολλές τάξεις»: τη φυσική τάξη, όπως η αριθμητική
πρόοδος (πρόκειται επομένο3ς χωρίς αμφιβολία για μια
ιεραρχία), όποχ και την τάξη που αφορά τα πρόσο;>πα, όπο^ς η
αυτοκρατορική τάξη TOJV τίτλοον και των αξιώματος και η ιερή
τάξη της εκκλησίας 16 (εννοούμε την εκκλησιαστική ιεραρχία
στην οποία αφιέροοσε, πράγματι, ο ψευδο-Διονύσιος Αρεοπαγίτης
μια ξεχο^ριστή πραγματεία). Όλες αυτές οι τάξεις οφείλουν
να αντανακλούν το αρχέτυπο τους, την ουράνια 17 τάξη, τη
μόνη τέλεια, γιατί καθιερο^θηκαν «κατ' οικονομίαν», είναι δηλαδή
οι καλύτερες δυνατές στον ατελή κόσμο της ύλης.
Οι όροι τάξη και ιεραρχία συγχέονται πάντο^ς στο βυζαντινό
πνεύμα. Δεν είναι γι' αυτό καθόλου εκπληκτικό να βρίσκουμε
τον όρο τάξη, και μερικές φορές ταξιαρχία 18 , να σημαίνει
την τάξη TOJV νόμιμων σωμάτων του κράτους, της πολιτικής,
στρατιωτικής και εκκλησιαστικής διοίκησης, αλλά επίσης
και τις τάξεις και κοινωνικές ομάδες. Έτσι, τα «Τακτικά», δηλαδή
οι κατάλογοι των προποκαθεδριο3ν που ήταν ιδιαίτερα
αρεστοί στο Βυζάντιο, αποτελούν μια πολύτιμη πηγή όχι μόνο
για τη μελέτη της οργάνοισης του κράτους και της κοινωνίας