arveler

4
Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΣ
1. Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ
ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΥ
Για να φωτίσουμε τις μορφές που παίρνει σε αυτό τον νέο
σταθμό της ιστορίας του Βυζαντίου η πολιτική του ιδεολογία,
είναι αναγκαίο να παρουσιάσουμε σύντομα την εξέλιξη και τις
τάσεις της πνευματικής ζωής των Βυζαντινών κατά τον δέκατο
και ενδέκατο αιώνα, γιατί κατά τη γνώμη μας καθορίζουν σε
έναν ορισμένο βαθμό τις μορφές και το περιεχόμενο ακόμα
των ιδεολογικών εκδηλώσεων των κατοπινών χρόνων.
Θεωρούμε ότι το βασικό χαρακτηριστικό της πνευματικής
ζωής του Βυζαντίου κατά τους αιώνες του μεγαλείου του παραμένει
η ανανέωση του ενδιαφέροντος για την ελληνική αρχαιότητα
και τις επιτεύξεις της 1 . Είναι πράγματι σημαντικό ότι
σε αυτή την περίοδο οι αναφορές στον κλασικό κόσμο και στις
αξίες του πολλαπλασιάζονται, ότι η διάδοση των έργων τιον
κλασικών συγγραφέων αποκτά αξιόλογη σημασία ενώ η μελέ-
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΊΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ 75
τη της κλασικής λογοτεχνίας κατακτά όλο και περισσότερο,
όχι μόνο τις σχολές της Κωνσταντινούπολης, αλλά επίσης και
το ενημερωμένο κοινό. Οι αρχές που διατύποοσαν οι μεγάλοι
φιλόσοφοι της αρχαιότητας αποτελούν αντικείμενο προχοορημένων
σχολίων και ο τρόπος που έζησαν αποκτά απροσδόκητα
τα χαρακτηριστικά ενός αρχέτυπου, ενός ηθικού ιδεώδους. Η
έννοια και η χρησιμοποίηση της έκφρασης «φιλοσοφική ζωή»,
που η αξία της υπογραμμίζεται από τον Ψελλό, καθοός κι εκείνη
της «ελληνικής ζωής» το αποδεικνύουν 2 . Με δυο λόγια, οι
αρετές του αρχαίου κόσμου δεν θεωρούνται πια ασυμβίβαστες
με τη χριστιανική ζωή, αλλά αντίθετα εμφανίζονται σαν το
σχεδόν αναγκαίο συμπλήρωμα της χριστιανικής διδασκαλίας,
τουλάχιστον για τους «υπερβάλλοντας εις σεβασμόν» για την
αρχαιότητα διανοούμενους, ενώ διατηρούν ταυτόχρονα κριτικό
πνεύμα για τις θρησκευτικές της πεποιθήσεις. Έτσι, συγγραφείς
που η ορθοδοξία τους δεν αμφισβητείται και δεν είναι
δυνατόν να αμφισβητηθεί —όλοι εξάλλου οι αρχιερείς της Εκκλησίας
της Κωνσταντινούπολης— όποος ο Φώτιος τον ένατο
αιώνα, ο Αρέθας τον δέκατο και ο Ψελλός —κι αυτός σε κάποια
στιγμή της ζωής του υπήρξε θρησκευόμενος — , ο Ξιφιλίνος
και ο Μαυρόπους τον ενδέκατο αιώνα, για να μην αναφέρουμε
παρά τους πιο επιφανείς, αποκαθιστούν τον ελληνικό
κόσμο και το έργο του, από το οποίο, εξάλλου, εμπνέονται για
το δικό τους.
Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο πως, αυτήν ακριβώς την εποχή,
οι όροι Έλληνας και Ελληνισμός απέκτησαν τη σημασία
που τους νομιμοποιεί στον βυζαντινό πολιτισμό. Όπως ξέρουμε,
αυτοί οι όροι σήμαιναν προηγουμένως ειδωλολάτρης και
ειδωλολατρία, και ονειδίζονταν από την αυστηρή χριστιανική
παράδοση. Τιόρα σημαίνουν τον αρχαίο Έλληνα και την παιδεία
του, που έγιναν πηγές νέων αρετών και θα διατηρήσουν