maj'12 - Polska Zbrojna

felieton
| Czas przeszły dokonany |
WŁODZIMIERZ
KALICKI
Sztuka dwóch
zwycięstw
Armia, której towarzyszą
utalentowani artyści,
odnosi dwa zwycięstwa
– na polu bitwy i w walce
o pamięć potomnych
W
roku 1514 spóźniona polsko-litewska odsiecz mająca uratować Smoleńsk
(spóźniona, bo car Wasyl III Smoleńsk zdobył wcześniej) stanęła naprzeciw
armii moskiewskiej nieopodal miasta Orsza. Obie armie oddzielał
Dniepr. W dniu bitwy, 8 września 1514 roku, 35-tysięczne wojska litewsko-polskie
rozpoczęły forsowanie rzeki. Ciężka jazda ostrożnie wjechała do wody
w miejscu, gdzie poprzedniego dnia wysondowano bród. Husarskie konie powoli parły
przez rzekę. W świetle poranka lśniły napierśniki zbroi i hełmy (wielu ciężkozbrojnych
zamiast hełmów założyło jednak w dniu bitwy jedynie wspaniale zdobione czapki). Piechota
przeprawiała się po mostach osadzonych na pustych beczkach – prowizorycznych,
bez barierek, niebezpiecznych.
Ze wzgórka, na którym rosła ogromna, samotna sosna, przeprawę obserwował starszy
mężczyzna w czerwonej szacie i złotolitym czepcu na głowie, z rozłożystą, siwą brodą
– wódz polsko-litewskiej armii, hetman litewski książę Konstanty Ostrogski.
Zaraz po przeprawie książę Ostrogski ustawił w zakolu Dniepru hufce jazdy litewskiej
i polskiej, a pomiędzy nimi część piechoty. Siły główne, czyli hufce walne, pozostawił
z tyłu. Dowódca hufca litewskiego wojewoda kijowski Jerzy Radziwiłł, zwany
Herkulesem, tego dnia do boju założył zamiast hełmu wysoką, zieloną czapkę.
Armia polsko-litewska rozgromiła pułki moskiewskie. W czasie pościgu hetman
Ostrogski zgubił swój piękny złoty czepiec i świecił wielką łysiną.
Wszystko to wiemy dzięki temu, że przebieg bitwy namalował nieznany z imienia, pochodzący
z Niemiec nadworny malarz króla Zygmunta I Starego. „Bitwa pod Orszą”
jest jednym z moich ulubionych obrazów batalistycznych – precyzyjnie przedstawia detale
uzbrojenia i ubiorów; nowocześnie, w duchu renesansu artysta zindywidualizował fizjonomię
i oddał uczucia plejady bohaterów, ułożył sceny zbiorowe, a przy tym w średniowiecznej
manierze kontynuacji przedstawił sporo epizodów.
Imienia malarza nie znamy, ale wiemy, jak wyglądał: miał brodę, w czasie, gdy toczyła
się bitwa, nosił czarny kubrak, czarną czapkę i jasne, obcisłe rajtuzy. Malarz sportretował
się podczas pracy, gdy ukryty w chaszczach obserwuje przebieg walki. Wysłał go na
wyprawę smoleńską sam król, by artysta dokładnie namalował dla niego wielką – choć
przecież w tym momencie nie było jeszcze wiadome, że zwycięską – bitwę.
Armia, której towarzyszą utalentowani artyści, za jednym zamachem odnosi dwa zwycięstwa:
jedno na polu bitwy, drugie w walce o pamięć potomnych. I nawet gdy przegrywa
starcia, to dla późniejszych pokoleń są to klęski już nie tak dotkliwe – wielcy malarze
potrafią porażkę przemalować w tryumf, przynajmniej moralny.
Kilka genialnych obrazów Maksymiliana Gierymskiego więcej mówi o dniu powszednim
i klimacie powstania styczniowego niż dziesiątki książek historyków. Epopeja
legionów w I wojnie światowej w sporej mierze ocalała w zbiorowej pamięci dzięki
obrazom i grafikom tłumu artystów, którzy przewinęli się przez legionowe okopy.
Walka Polaków w czasie II wojny światowej nie doczekała się wielkich dzieł sztuki.
Wybitne obrazy dotyczą zagłady Żydów, okupacyjnej masakry, ale nadzwyczajne doświadczenie
gigantycznego wysiłku zbrojnego Polaków skwitowane zostało w gruncie
rzeczy malarstwem trzeciorzędnym, naiwnie ilustracyjnym.
Co pozostanie w sztuce po polskiej misji wojskowej
w Afganistanie? Zabrakło dziś króla Zygmunta
I Starego, który by towarzyszom pancernym przydał
świetnego malarza, a choćby i z Niemiec. Wygląda
na to, że pozostanie tylko „Essential killing”
Jerzego Skolimowskiego, film wybitny, ale przecież
nie o Polakach z karabinami w sercu Azji.
NUMER 2 | MAJ 2012 | POLSKA ZBROJNA
•
113