SOSYAL-GUVENLIK-SISTEMINE-BAKIS-RAPORU

5. DEMOGRAFÝK DÖNÜÞÜM VE DAÐITIM ESASLI
YAÞLILIK (EMEKLÝLÝK) SÝGORTA SÝSTEMLERÝNE
YANSIMALARI
5.1. Emeklilik Sigorta Sistemlerinin Finansman Dengeleri
ve Demografik Deðiþkenler: Kavramsal ve Analitik Çerçeve
Yukarýda ayrýntýlý biçimde tartýþýldýðý gibi, Türkiye'de yaþlýlýk (emeklilik) sigortasý
sistemi, devletçe daðýtým ("pay as you go") esasýna göre sunulan zorunlu bir ayak ile
özel þirketlerce sunulan isteðe baðlý bireysel emeklilik planlarýndan oluþmaktadýr. Daðýtým
esasýnda, emeklilerin aldýklarý aylýklar, halen çalýþmakta olanlarýn ödemeye devam ettikleri
zorunlu sosyal sigorta primleri yoluyla finanse edilirler. Bir baþka deyiþle daðýtým sistemi,
çalýþýrken prim katkýlarýný ödemiþ olan ama artýk çalýþmayan (pasif) sigortalýlara ve onlarýn
hak sahibi olan aile bireylerine (baðýmlýlara) yapýlan ödemelerin, çalýþanlar (aktif
sigortalýlar) ve onlarýn iþverenlerince yapýlan prim ödemeleri yoluyla finanse edilmesini
öngörmektedir. Dolayýsýyla, çalýþýrken ödedikleri primlerle o sýrada emekli olanlarýn
yaþlýlýk aylýðýný finanse eden kuþaklar, kendileri emekli olduktan sonra alacaklarý yaþlýlýk
aylýðýnýn finansmaný için de halen çalýþmakta olan kuþaðýn ödedikleri primlere güvenmek
durumundadýr. Bu yüzden, daðýtým esasýna göre çalýþan sosyal sigorta kuruluþlarýnýn
gelir-gider dengeleri, nüfusun büyüklüðü ve yaþ bileþimi ile çok yakýndan iliþkili olan
aktif-pasif sigortalý oranlarý ve baðýmlýlarýn sayýsýna çok duyarlýdýr. Her ülkede er ya da
geç yaþanan ve düþen doðurganlýk oranlarý/nüfus artýþ hýzlarý ile karakterize edilen
demografik dönüþüm süreci boyunca yaþlanan nüfus, daðýtým esaslý olarak sunulan
yaþlýlýk sigortasý operasyonlarýnýn gelir-gider dengelerini kaçýnýlmaz (ve olumsuz) biçimde
etkiler.
Bir "havuz problemi" benzetmesi, daðýtým sisteminin sorunlarýný açýklamayý kolaylaþtýrýr
(Sayan, 2009). Burada çalýþmayý ve prim ödemeyi sürdüren aktif sigortalýlarýn ödemeleri
havuzu dolduran musluklarýn rolünü üstlenmiþken; prim ödemekten maaþ almaya geçmiþ
(emekli, malûl vb.) pasif sigortalýlara yapýlan ödemeler de havuzdaki suyu boþaltan
tahliye borularý olarak görülebilir. Havuzdaki suyun belli bir seviyenin altýna düþmemesi
için, havuzu dolduran musluklardan birim zamanda akan su miktarý, havuzu boþaltan
borular kanalýyla dýþarý akan sudan az olmamalýdýr. Daðýtým esasýna göre çalýþan bir
sosyal güvenlik sistemi baðlamýnda ifade edilecek olursa, havuzdaki suyun zaman içinde
azalmamasý, aþaðýdaki eþitsizliðin veri bir prim oraný (p) altýnda her yýl için doðru olmasýný
gerektirir (Sayan, 2009):
77
(1)