türk dünyası incelemeleri dergisi - 404 - Sayfa bulunamadı! - Ege ...

Türk Dilinde Edilgen Çatı Eki -l-‘nin Tarihi Türk Lehçelerinde Kimi Fiil Kök ve Gövdelerine Gelişi ve Bunun Kazak, KırgızTürkçelerindeki Durumu ÜzerineSonu /l/ ile biten ve üzerine edilgenlik eki -l-‘yi alan fiillerden ikincisi ise, bil-‘mektir. bil- fiili,Uygur Türkçesi metinlerinden Üç İtigsizler’de toplam yedi yerde üzerine edilgenlik eki -l-‘yi alır. 11Bekiz belgülüg bil-i-l-ür üçün otgurak akıgsız ertüki.Kesin olarak asravasız olduğu açık ve seçik olarak bilinir olduğu için …İnçip bil-i-l-ür divadati ertüki tip ulatıFakat onun devadatta olduğu bilinir vs.Adırmak üze neçe bil-i-l-ser yme yol kirtü tip anıŋ akıgsız ertükiAyırmak ile her ne kadar yol gerçeğinin asrava’sız olduğu bilinse de …Anın bo iki bahşılarnıŋ kayu sözlemiş abipirayı üze adırtlıg otgurak bil-i-l-meti.Bu yüzden bu iki hocanın söyledikleri abhipraya ile köğün köklü veya köksüz olma manası net vekesin olarak anlaşılmadı / bilinmedi.Yine Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü adlı eserinde, A. Von Gabain’in 1938 yılındaBerlin’de yayınladığı Briefe der Uigurischen Hüen-stang- Biographie adlı çalışmasını kaynak göstererekbil- fiilinin bil-i-l- “bilin-, tanın-“ biçiminde -l- edilgenlik eki ile kullanımlarına örnek verir. 12 bil- fiilininUygur Türkçesi metinlerinden Maytrısimit 13 ve Uygurca Altun Yaruk’ta 14 -l- edilgenlik eki ilekullanımlarına ise rastlanmaz.Eski Türkçe döneminde, Burkancı Uygurlara ait manzum metinlerde, yine bil- fiilinin bil-i-lbiçimindekikullanımları dikkat çekmektedir. 15Köz başlap kaçıgların yıgınıp közünmiş bil-i-l-mişçe orunlartaBaşta göz, duygulardan sıyrılıp görünmüş bilinmiş gibi yerlerde.Eski Türkçe döneminde sonu /l/ ile biten ve üzerine edilgenlik eki -l-‘yi alan fillerden bir diğeriise, böl-‘tir. böl- fiili, Uygur Türkçesi metinlerinden yalnızca Üç İtigsizler’de bir yerde böl-ü-l- “bölün-“biçiminde, üzerine -l- edilgenlik ekini almış olarak karşımıza çıkar. 16Andakı sav böl-ü-l-üp üç bolurOndaki (:üç şartsız durumlardaki) husus bölünüp üç olur.Bu dönem eserlerinden Maytrısimit 17 , Uygurca Altun Yaruk 18 gibi eserlerde ise böyle birkullanımı görülmez.Bu dönemde sonu /l/ ile biten ve üzerine edilgenlik eki -l-‘yi alan fiillerden bir diğeri bul-‘tır.bul- fiili, yine Uygur Türkçesi metinlerinden Üç İtigsizler’de bul-u-l- “bul-u-n-“ biçiminde toplam 79yerde geçer. Bu anlamda, en sık kullanılan fiil bul- fiilidir. 19Neçe pirapti tıltagında bul-u-l-sar yime bilip öçmek.Bilip sönme her ne kadar prapti sebebiyle bulunsa da …Katlı lokik yol üze tarkardukta nizvanilarıg yime ök bul-u-l-ur bilip öçmekŞöyle ki lokika yol ile klesaları uzaklaştırdığında da bilip sönme bulunur.Barça akıgsız bilge bilig tıltagında bul-u-l-ur.Hepsi asravasız idrak sebebiyle bulunur.Netegin munuŋ tıltagında bolgay adın nomnuŋ bul-u-l-makı.Neden bunun sebebinden başka dharma’nın bulunması olsun.11 F. Sema Barutçu-Özönder, age., s. 36-30-50-31.12 A. Caferoğlu, age. (1993) s. 28)13 Şinasi Tekin, age.14 Ceval Kaya, age.15 Reşid Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri, TTK Yay., Ankara (1991), s. 66; Ahmet B. Ercilasun, Başlangıçtan Yirminci YüzyılaTürk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara (2004), s. 24516 F. Sema Barutçu-Özönder, age., s. 64.17 Şinasi Tekin, age.18 Ceval Kaya, age.19 F. Sema Barutçu-Özönder, age., s. 44-45-59-79.187