Wskrzeszenia na pograniczu dwóch światów - Iwieniec

c. kaplice kościoły i klasztory unickie
Rozdział
Berez we cz – (Беразьвечча) OO. Bazylianie [głębocki rejon].
Osiedlenie się zakonu Bazylianów przypada tu na 1638 r. i związane jest z fundacji wojewody mścisławskiego: J. L. Korsaka.
70 Pierwotny drewniany klasztor, jaki ukończono budować w 1649 r. dla mnichów unickich 71 , został przebudowany
jako murowany w XVIII w.; mieścił się tu klasztor męski, a od XVIII w. także szkoła dla młodzieży. Od 1839 r. zabrany
został na potrzeby duchowieństwa prawosławnego. 72
( Hn ie źd ziło wo ) Gn ieź dził owo P ół n oc ne 73 (Гняздзілава Паўночнае).
Wg SłG istniejąca tu cerkiew p.w. św. Piotra i Pawła była fundacji Kiszków. Cerkiew wspomniano także w 1690 r.
Ciekawostką jest, że miejscowość ta została opisano dokładnie w związku z kultami pogańskimi odprawianymi na
cmentarzu. Otóż wg źródła „w dzień św. Piotra odbywają się tu doroczne uroczystości, a później tłum zgromadzonego ludu
obchodzi jakąś pamiątkę, zabijają kozy, pieczą je pod gołym niebem na ogniskach i ucztują na cmentarzu śród mogił. Starożytnik
Adam Kirkor utrzymuje, iż wzmiankowana pamiątka jest zabytkiem czci dla bogini Łady u ludu białoruskiego‖. 74
Proboszczami unickiej parafii byli tu m.in.: 1800 r. – ks. Michał Malentowicz; 1830-1832 r. – ks. Szymon Chrucki 75 ; później
kościół należał do prawosławnych. 76 Data zniszczenia świątyni podawana jest jako 1943 r.
Gn ieź dził owo P oł u dn i owe ( Гняздзілава Паўднёвае).
Istniała tu cerkiew p.w. Św. Jerzego, (wspomniana w 1690 r.), po kasacie unii przetrwała czas użytkowania przez prawosławnych
(XIX-XX w) ale niestety w 1975 r. została zlikwidowana przez władze sowieckie. 77
Porpliszcze (Порплішча).
To najstarszy z zachowanych kościołów unickich na terenie rejonu dokszyckiego. Określa się ją zaws ze jako: „pobudowaną
w 1627 r. z drzewa jako unicką. Odnowiona w 1794 (...)." 78 Fundatorami jej byli Franciszek i Anna Zebrzydowscy 79 .
Część zachowanego wystroju przypomina o wpływach katolickich, np.: ołtarze czy czczona jako cudowna figura Pana
Jezusa. W kolejnych latach pracowali tu: 1793-1795 – ks. Bazyli Ginko [K]; 1800 – ks. Szymon Spiridonowicz [K]; 1800-
ks. Michał Zdanowicz [P], 1830-1831 – ks. Jan Kamiński [P]. Od 1836 kościół przeszedł do cerkwi prawosławnej.
Sitce (Сітцы).
Cerkiew pw. św. Jerzego na terenie miejscowości o zmiennej pisowni, czasem pisanej jako: „Silco‖ – 1690 r., „Sitcza‖ –
1744 r., „Sitka‖ - 1830 r., „Sitec‖ – 1849 r.; a w późniejs zych czasach jako „Sitce‖ – 1901 r.; „Sitco‖ – 1931 r.
Cerkiew drewniana wzniesiona istniała tu już w 1690 r. 80 i mogła być starszego jeszcze pochodzenia. W wielu opracowaniach
informacja, że została tu zbudowana w 1818 r., a przebudowano ja w 1913 81 lub 1919 r. 82 Wcześniej do tej parafii
należała też drewniana kaplica na cmentarzu. Duszpasterzował tu m.in.: 1830-1831 – ks. Michał Leśniewski [P]
Obecna świątynia prawosławna odbudowana została (na miejscu tej dawnej) staraniem mieszkańców i z pomocą władz
cywilnych rejonu.
70
T. Wasilewski, Korsak Józef Głębocki, w: PSłB T XIV, s. 108 podaje datę 30.IV.1638 r. jako dzień nadania, dotyczyło ono 6 wsi i dobra Wierzkołów
na Suwalszczyźnie. Tam tez, że w 1643 r. archimadryta monastyru Gabriel Kolęda użył siły by usunąć z dóbr niezadowolonych z zapisu testamentowego
spadkobierców – rodzinę Łukomlskich.
71
J. Kitowicz, Opis obyczajów, wyd. cyt., s. 98-99,: „Strój bazyliański, unitom i dyzunitom jednakowy, do jezuickiego dużo podobny, oprócz kaptura,
którego nie nosili jezuici a bazylianie noszą. Kolor habitu czarny, materia: sukno i kamlot podług czasu i pory. Po klasztorach chodzą tylko w sukni
jednej, która jest długa, fałdzista, z kołnierzem wysokim. (...) Głowy strzygą na modę świeckich księży, to jest krótko przystrzygając włosy na całej
głowie (...) nosili zapuszczone brody (...) [później-dopisek: JF] brody golili i tym w powierzchownej postaci różnią się od schizmatyków‖.
72
E. Zabiełło, Dzisna ..., wyd. cyt., s. 333-337; E. Zabiełło, Berezwecz...., wyd. cyt. W latach późniejszych była to siedziba KOP -u 1921-1939, sowieckie
wiezienie 1939-1941 i niemiecki obóz. Później znowu radzieckie więzienie, kościół w latach pięćdziesiątych XX w. wysadzono w powietrze i
ruiny rozebrano na materiały budowlane.
73
Nazwa miejscowości raz podawana z języka polskiego to znowu z białoruskiego powinna chyba brzmieć Hnieździłowo i tak po daje ja XIX w. źródło
lokalizujące tu cerkiew p.w. św. Piotra i Pawła. Por. Hnieździłowo, SłG T 3, s. 81 natomiast o katolickim Gnieździłowie, gdzie istniała kaplica przy
dworze Koziełłów czytaj w SłG T 2, s. 629.
74
Hnieździłowo, SłG T 3, s. 81 tam powołanie się na źródło informacyjne zawarte w Opiekun domowy nr 25/1875, s. 388. Ponadto informacja, że tak
światły badacz tego terenu jak Tyszkiewicz nie wspomniał o tym fakcie (był to jednak przez pewien czas powiat wilejski a nie borysowski, jaki on opisywał),
pewnie aluzja do OpB.
75
Ks. Szymon CHRUCKI, wspomina: S. Dangel, Rok 1831 na Mińszczyźnie, Warszawa 1925, s. 29, jako zaangażowany w powstanie listopadowe.
76
PDR s. 111, pracował tu w 1864 r. o. Wikienci Urbanowicz.
77
PDR s. 672, tam informacja, że miała ona formę greckiego krzyża, nakryta kopułą.
78
Cyt za: A. M. Kulagin (red.), Prawosławne Hramy na Biełarusi. Encykopedyczny dawiednik, Mińsk 2001, s. 169. Tam też o pewnych rysach klasycyzmu
w tym budynku. Plan budynku nieco wyciągnięty po podłużnej osi tej krzyżowej, w swej konstrukcji, świątyni. Podobnie Porpliszcze, SłG T 8, s.
827. Wg PDR s. 667 była to już nowa budowla.
79
PDR s. 667.
80
A. Rahuba, Metryka Litewska...., wyd. cyt., 139 tam sformułowanie o podatku podymnego od jednego domu należnego do „Ojca Prezbitera cerkwi
silczańskiej‖. Natomiast w innych opracowaniach pojawia się data 1530 r. (np.: K. Szytał – artykuł 07.03.2008 na WWW.westki.info/dokshytsy).
81
PDR s. 670.
82
Sitce, SłG T 10, s. 626. Tam też informacja, że po przejęciu tej świątyni przez prawosławnych w 1885 r. parafia liczyła 1982 wiernych w szkółce
cerkiewnej uczyło się katechizmu 32 dzieci, ponadto istniała nauka religii prawosławnej w filialnych szkołach: Grabucze, Dziadki, Hryniewszczyzna.
Natomiast w tym samym czasie dosyć wyrównanie wyglądała „proporcja wyznaniowa‖ w wiosce Sitce Małe. Było tam w tymże 1885 r. tylko 14 dworów
zamieszkałych przez 50 prawosławnych i 58 katolików por. SłG.
250