Van de goede wil naar de vrije wil… - Merijn Fagard

Van de goede wil naar de vrije wil... – eindverhandeling – Merijn Fagard – 2006-‘7 – A. Burms
tot stand louter op basis van het zintuiglijke waarnemen. Het gebeurt niet volgens een bepaald
doel, maar volgt onmiddellijk (causaal bepaald) op de waarneming. En analoog voor het
conventionele handelen (Steiner noemt dit ook het handelen uit tact), dat louter zintuiglijk
bepaald is, aangezien het volledig verloopt zonder dat gevoelens er een rol in spelen: het is
het product van gewoonte en training (opvoeding). Aan waarnemingen kunnen zich echter
gevoelens knopen. Steiner geeft het voorbeeld van het gevoel van medelijden dat ontstaat
wanneer we bijvoorbeeld iemand zien die honger heeft. Dit gevoelen kan de mens ertoe
brengen, bepaalde ideeën of voorstellingen tot motief voor zijn handelen te verheffen
(bijvoorbeeld de voorstelling, die persoon ook voedsel te geven). Maar niet alleen gevoelens
kunnen dit. Ook ‘door louter verstandelijk overleg, kan een voorstelling of begrip tot motief
van een handeling worden’. 122 Bijvoorbeeld wanneer we de situatie waarin we ons bevinden
vergelijken met een eerdere situatie die we ons herinneren en ons dan afvragen, in welke mate
de eerdere situatie op de huidige lijkt en wat in de eerdere situatie dan werd gedaan om een
bepaald probleem op te lossen. Steiner noemt deze drijfveer in de vorm van bepaalde
handelingsschema’s en recepten de praktische ervaring. Iemand met veel ervaring zal zich
steeds afvragen, hoe in een gelijkaardig geval gehandeld werd.
Van al deze drijfveren moet gezegd worden dat daarin eerst de concrete situatie wordt
beschouwd, waarna aan deze beschouwing via respectievelijk (1-3) zich een handeling
knoopt.
Alleen voor het reine denken geldt dit niet. De inhoud van het reine denken bestaat uit
begrippen die worden gewonnen los van welke concrete situatie dan ook. Hun inhoud wordt
bekend middels intuïtie. De mens is in staat om zich begrippen te vormen die werken als een
drijfveer voor zijn handelen. Dit ondanks het feit dat het verband met de concrete situatie
waarin degene zich bevindt die deze begrippen denkt, nog helemaal niet bekend is. Wellicht
heeft Steiner deze idee van Kreyenbühl; in elk geval verwijst hij in dit verband op
verschillende plaatsen in zijn werk naar de volgende passage in Kreyenbühls briljante artikel
over ‘de ethische vrijheid bij Kant’:
- Ist aber sonach Freiheit ihrem wahren Wesen nach sofort als eine Positive Macht
erwiesen, ist ferner anerkannt, dass Sittengesetz, kategorischer Imperativ u. dgl. dieses
Wesen positiver Freiheit nur paraphrastisch in sich enthalten: so liegt auf der Hand, das wir
die Freiheit nicht erst aus dem Sittengesetz, nicht aus einem kategorischen Imperativ, nicht
122 DPdF, p. 114. De oorspronkelijke tekst luidt: „Durch bloße Überlegung kann eine
Vorstellung oder ein Begriff zum Motiv einer Handlung werden“.
102