Van de goede wil naar de vrije wil… - Merijn Fagard

Van de goede wil naar de vrije wil... – eindverhandeling – Merijn Fagard – 2006-‘7 – A. Burms
ook effectief wordt gedacht in een empirisch waarneembaar denkproces. Dit lijkt in strijd te
zijn met de strikte ontijdelijkheid van de gedachte, die is wat ze inhoudt en al dan niet waar is,
onafhankelijk van welk (vattend) bewustzijn ook. Frege lost dit op door een onderscheid te
maken tussen de wezenlijke en de onwezenlijke eigenschappen van de gedachte. Dat een
gedachte (soms) gevat wordt, is dan een onwezenlijke eigenschap daarvan. Dat een gedachte
deze en die inhoud heeft echter, een wezenlijke.
Wat ons daarbij opvalt is dat Frege hier toch iets uit het oog lijkt te verliezen. Hij ziet wel
dat voor het vatten van de gedachte hij ook psychische entiteiten nodig heeft, die in het
bewustzijn op de gedachte ‘doelen (hinzielen)’. Hij merkt ook op, dat deze entiteiten van de
door hem gepostuleerde buiten het bewustzijn bestaande gedachten moeten verschillen,
aangezien de ene categorie van entiteiten absoluut tijdloos bestaat en de andere slechts (bij
momenten) in de tijd. Beide kunnen dus niet hetzelfde zijn. Maar wat dan met de stelling, dat
de mens, middels deze psychische entiteiten, wel de gedachte waarheidsgetrouw dient te
vatten? Een verdubbeling vindt hier plaats tussen onze voorstelling van de gedachten (de
zogenaamde psychische entiteiten) en deze gedachten zelf. Ook de opmerking dat hier een
onderscheid moet worden gemaakt tussen wezenlijke en onwezenlijke eigenschappen van de
buiten het bewustzijn bestaande gedachten brengt hier geen zoden aan de dijk. Want het enige
dat Frege hier mee bereikt, is dat eigenlijk de aandacht wordt afgeleid van de concrete,
psychische en empirisch waarneembare entiteiten in het bewustzijnsleven van de mens, die op
de samenhangen ‘doelen’ die daarin worden uitgedrukt.
Op het gevaar af een belangrijke discussie hier met een boutade af te sluiten, zouden we
toch de volgende opmerking willen maken. Het verschil in deze tussen Frege en Steiner is
eigenlijk miniem. Frege argumenteert voor het bestaan van gedachten buiten het bewustzijn
en argumenteert vervolgens dat hij, om het bewuste kennen van deze gedachten te kunnen
verklaren, niet meer nodig heeft dan een onderscheid tussen de wezenlijke en onwezenlijke
eigenschappen van de door hem buiten het bewustzijn aangenomen gedachten. Steiner
daarentegen gaat uit van de gedachten die hij empirisch ontdekt in het menselijke psychische
bewustzijnsleven en zoekt vervolgens de objectiviteit van hun inhoud en samenhang te
verklaren door aan deze, empirisch toegankelijke, slechts in de tijd bestaande psychische
entiteiten, wezenlijke en onwezenlijke eigenschappen toe te schrijven. Het denken is een
psychisch proces (dat wil zeggen onder andere verlopend in de tijd). Gedachten, als product
van het denken, zijn psychische entiteiten. Wezenlijk voor deze gedachten is echter niet dat ze
psychisch van aard zijn, maar wel dat hun inhoud en hun samenhang is wat ze is
onafhankelijk van het bewustzijn en precies daarom ook niet daardoor bepaald. Het enige
82